“Vreemde musici worden over de grens gebracht ten bate onzer musici, doch de boeren worden vergeten”, bulderde meneer van Hateren op 9 juni 1931 voor een bomvolle zaal in hotel Schrober in Vlagtwedde. Hij kon op flink wat bijval en applaus rekenen. De economische crisis had de Westerwoldse boeren flink geraakt. Dat had vooral te maken met een gewas dat zo kenmerkend is voor dat gebied: rogge.

Onafzienbare roggevelden

Rogge hoort bij Westerwolde als tarwe en gerst bij het Oldambt. Rogge bleek al in de middeleeuwen een ideaal gewas voor op de essen van Westerwolde. Het gewas is vrij goed bestand tegen een weinig vruchtbare ondergrond en is dus goed te verbouwen op zandgronden. In 1817 maakte rogge 78% van het totale akkerland uit in de gemeente Onstwedde, en twintig jaar daarna schreef de bekende landbouwkundige Van Hall over “onafzienbare roggevelden” in Westerwolde.

In heel Nederland werd vroeger sowieso meer rogge dan tarwe verbouwd. ‘Gewoon’ brood bijna altijd gemaakt van rogge. In Molema’s Woordenboek der Groningsche Volkstaal uit 1895 staat opgetekend: “zulfbakken stoete heet in Westerwolde zulk brood dat de boeren daar zelf bakken van roggemeel”. Het duurdere wittebrood, gemaakt van tarwebloem, werd alleen gegeten tijdens speciale gelegenheden. Vandaar ook het begrip ‘wittebroodsweken’.

Prijsdaling

Na de beurscrash van 1929 brak wereldwijd een zware economische crisis uit. Om de eigen markt te beschermen, werden in verschillende Europese landen de invoertarieven flink verhoogd. Voor boeren werd de situatie al heel snel onhoudbaar. In 1931 reageerde de Nederlandse overheid met de Tarwewet, een crisiswet die een minimumprijs per 100 liter tarwe garandeerde.

Maar in Westerwolde groeide geen tarwe. “De tarweboer kan gerust zijn, de verbouwer van rogge niet”, sprak dhr. Van Hateren tijdens die drukbezochte bijeenkomst in Vlagtwedde. De prijs van rogge was aan het begin van de jaren dertig tot de helft van de productiewaarde gedaald. “De landbouwers in Westerwolde worden door de beschermende rechten in andere landen verdrukt”.

Crisisorganisatie Westerwolde

De boeren besloten aan het einde van de bijeenkomst in Vlagtwedde om het heft in eigen handen te nemen. Samen richtten ze de ‘Crisisorganisatie Westerwolde’ op. Van Hateren besloot zijn rede in Vlagtwedde met een duidelijke boodschap: “Wij moeten niet stil blijven zitten, doch aanpakken om regeringssteun te krijgen. Georganiseerd, zonder politiek of achtergrond, om sterk te zijn en de regering te overtuigen dat er iets moet worden gedaan voor de landbouwers in Westerwolde”.

De organisatie bestond al snel uit ruim 700 zand- en veenboeren uit het gebied. Drie jaar later groeide de organisatie uit tot de Groninger Boerenbond. Het ledental was inmiddels vervijfvoudigd. De overheid was de veehouderij tegemoetgekomen met de Crisis-zuivelwet en de Crisis-varkenswet, maar verbouwers van rogge bleven op zichzelf aangewezen. De roggeprijs kelderde en de Crisis-graancentrale kwam met grote overschotten te zitten.

Fraude

Om de overproductie van rogge tegen te gaan, werd een deel van de rogge met een rode kleurstof ‘gedenatureerd’. Dat betekent dat de rogge onbruikbaar werd gemaakt. De Crisis-graancentrale keerde de boeren daarvoor een vergoeding per hectoliter uit. In de zomer van 1934 werd Westerwolde opgeschrikt door een groot fraude-schandaal, waarvan de Crisis-graancentrale de dupe was geworden.

Het stond in alle kranten, van Groningen tot aan Limburg: “Graanknoeierijen in Westerwolde”. Er werd een viertal graanhandelaren uit Vlagtwedde, Onstwedde en Bellingwolde gearresteerd en naar het Huis van Bewaring in Groningen en later Stadskanaal overgebracht. De fraudeurs hadden de zakken met roodgekleurde rogge vermeerderd met een aantal lege zakken, om zo meer vergoeding op te strijken. Eén van de arrestanten werd vrijgelaten, twee kwamen weg met een geldstraf en tegen één werd een gevangenisstraf geëist.

Jenever en vogeltjes

Gedurende de twintigste eeuw moest rogge het afleggen tegen andere gewassen in Westerwolde, zoals (fabrieks)aardappelen. Toch maakte rogge in 2002 een verrassende comeback. De provincie Groningen besloot subsidie te verstrekken aan boeren die weer rogge wilden verbouwen. Op een aantal kleine akkertjes is vervolgens weer op traditionele wijze rogge geteeld. Niet alleen om de oorspronkelijke landschapskenmerken van Westerwolde terug te laten keren, maar óók om ortolanen -ook wel roggevogeltjes genoemd- als broedvogel terug te krijgen in het gebied.

De hernieuwde roggeteelt leidde tot de productie van een uniek streekproduct: rogge jenever. De jenever is gedistilleerd van rogge die in Westerwolde is geoogst en gemalen. Deze “Ortolaan Genever” is te koop bij verschillende slijterijen in de regio. Een glaasje jenever om te laten zien dat je het landschap van Westerwolde een warm hart toedraagt – wie wil dat nou niet?

Bronnen
Auteur onbekend. “Graancentrale opgelicht: drie personen gearresteerd”. Algemeen Handelsblad, 10-08-1934.
Auteur onbekend. “Tweede crisisvergadering landbouwers: een drukbezochte bijeenkomst te Vlagtwedde.” Nieuwsblad van het Noorden, 10-06-1931.
F. Post en A.C. van Oorschot. De Geschiedenis van Westerwolde 3: De Middelen van Bestaan. Stichting Gebroeders Hesse Fonds, Van Dijk & Foorthuis REGIO-PRojekt. Groningen, 1993.
Met dank aan dhr. Brouwer / Stichting Keurmerk Streekproducten Westerwolde.