In oktober verschijnen de dozen met kerst- en nieuwjaarskaarten weer in de winkels. Ondanks e-mail en internet zijn er nog veel mensen die het liefst een papieren kaartje sturen of ontvangen met de beste wensen voor de kerstdagen en/of het nieuwe jaar (het Amerikaanse 'Seasons Greetings', geschikt voor iedereen die niet christelijk is, lijkt hier nog niet te zijn doorgedrongen). De kaarten dienen om vrienden, familie en zakenrelaties het beste te wensen en op deze manier ook contact te houden.

'Nieuwe-jaersverssen'

Met de boekdrukkunst lijken ook de gedrukte nieuwjaarswensen te zijn ontstaan. De oudst bekende Nederlandse nieuwjaarswens dateert van 1500. Bij allerlei beroepen zoals schoorsteenvegers, lantaarnopstekers, postbezorgers enz. was het de gewoonte om metnieuwjaar van deur tot deur te gaan. Zij hadden prenten of almanakken bij zich, die ze aan de deur verkochten. Kennelijk bezorgde dit de nodige overlast, want in 1694 werd het verboden om langs de deuren te gaan. Men mocht...

In het archief van de families Menkema en Dijksterhuis bevindt zich een brief uit 1695 met een gelijksoortig verbod. Daarin wordt het een ieder verboden om nieuwjaar te wensen in ruil voor “wijn, brandewijn, bier ofte andere drancken” omdat dit niet bedoeld was om buren en familie geluk te wensen, maar “tot opvullingen sijnes buicks”. Dat leidde maar tot ongeregeldheden waardoor Gods woord niet naar behoren kon worden aangehoord.

Kinderplicht

Een zoekactie “nieuwjaarswens” in de collecties van de Groninger Archieven levert nauwelijks wensen op van dienstverleners. Alleen van de stovenzetters in de Martinikerk en Akerk zijn de nieuwjaarswensen uit 1907 en 1908 te vinden. Wel zijn er, verspreid over meerdere archieven, persoonlijke nieuwjaarswensen bewaard gebleven, de meeste uit de 19e eeuw. De overgrote meerderheid is geschreven door kinderen aan hun dierbare vader / moeder / ouders / grootmoeder / grootvader / oom / tante / voogd. Alle nieuwjaarswensen zijn op rijm. Veel wensen zijn geschreven op speciaal voorgedrukt papier. Sommige zijn (ingekleurde) kopergravures op ongeveer A3 formaat, de meerderheid van de nieuwjaarswensen is geschreven op een dubbelgevouwen vel papier dat aan de buitenkant een sierrand heeft. Die randen komen in allerlei soorten en maten voor, variërend van krullen en bloemenranden tot bijbelse, stichtelijke en topografische afbeeldingen. Het verband tussen afbeelding en nieuwjaarswens is doorgaans onduidelijk.

Het was de bedoeling dat de nieuwjaarswens geschreven werd binnen de sierrand. Dat was niet voor iedereen duidelijk, er zijn in de collectie ook enkele exemplaren waarbij in de sierrand alleen staat: “Aan mijne geliefde tante”. Pas als je het blad openvouwt, verschijnt het gedicht.

De gedichten zijn stichtelijk van aard en zullen doorgaans niet door de kinderen zelf zijn verzonnen. Ze zullen van voorbeelden overgeschreven zijn, een klusje dat op nieuwjaarsdag geklaard werd gezien de aanvang van één van de verzen:

In 1873 treffen we in een nieuwjaarswens een variant op dit gedicht aan:

Bron?

Waar de verzen vandaan komen, heb ik niet kunnen achterhalen. Kregen de kinderen op school een gedicht dat ze konden gebruiken? Schreven ze de verzen over van eerdere nieuwjaarswensen? Ik vermoed dat het met de nieuwjaarswensverzen net zo ging als later met de poeziealbumversjes: een enkeling verzon ze zelf, de meesten schreven wat over en de bron van die verzen is onbekend.

In een enkel archief tref je wel eens nieuwjaarswensen aan van bijvoorbeeld twee zusjes. De voorgedrukte vellen verschillen, maar het overgeschreven vers is hetzelfde.

Tot besluit een nieuwjaarswens uit 1866 van G.J. Zuidema aan haar ouders: