De Wederdopers waren aanhangers van een radicale en militante stroming binnen de Reformatie. Zij geloofden in het Einde der Tijden. Tussen 1533 en 1535 bezetten de Wederdopers de Duitse stad Münster en benoemden de plaats tot het ‘Nieuwe Jeruzalem’. Maar het gedachtegoed van deze Wederdopers was ook tot ver buiten Münster verspreid. In een boerenschuur bij ’t Zandt, een dorpje in het noorden van Groningen, verzamelden zich in 1535 ruim duizend Wederdopers. Ze waren van plan om achter een banier richting Münster te trekken om de Wederdopers te helpen tegen de bisschop die op dat moment de stad belegerde.

De razernij in ’t Zandt

Daar, in de schuur in ’t Zandt, riep ene Harmen Schoenmaker zichzelf uit tot de Messias. Hij vergaarde daarbij flink wat volgers. Omdat Schoenmaker de smaak te pakken had gekregen, benoemde hij zich even later ook nog maar tot God de Vader. Daarna richtte hij zijn aandacht op een ton bier en schreeuwde hij, als ‘een klepperende ooievaar’: “Sla dood alle monniken en papen! Sla de overheid dood!”.

Vervolgens riep Schoenmaker zijn volgelingen op om zich te ontdoen van sieraden, wapens en kleren, zodat het voor God beter mogelijk was om hen te naderen. Naakt en dronken probeerde Schoenmaker toen een kreupele man te genezen. Het mislukte en God naderde niet. Wie wel naderde was de stadhouder van Groningen met een troep soldaten. Schoenmaker’s volgers lieten hem als een baksteen vallen en vluchtten weg. Met zijn riek wist Schoenmaker, de Messias en God de Vader, de soldaten eerst nog af te weren, maar hij werd uiteindelijk toch opgepakt. Een paar dagen later stierf hij in de gevangenis van Groningen, terwijl hij luid ‘Sla dood’ bleef roepen.

Deze episode in de Groninger geschiedenis wordt ‘De razernij in ’t Zandt’ genoemd en vormt een schitterend voorbeeld van religieuze massahysterie.

Van Wederdopers tot de Doperse Kerk

Ondertussen waren de Wederdopers in Münster niet bestand tegen de troepen van de bisschop. Na de nederlaag van de Wederdopers wierp Menno Simons (1496-1561) zich op als leider van de dopersen. Hij voer een meer pacifistische koers en moest niets hebben van de excessen van de Wederdopers. Integendeel, hij predikte een directe navolging van Jezus Christus: een geweldloze en sobere manier van leven, niet in overheidsdienst werken, doop na bekering en volwassen belijdenis. Zijn volgers werden mennonieten en later Doopsgezinden genoemd.

In Nederland zijn de doopsgezinden lange tijd vervolgd en onderdrukt, maar ten tijde van de Republiek werden ze gedoogd. Toch mochten hun kerken, vaak ‘vermaningen’ genoemd, vanaf de openbare weg niet als kerkgebouw herkenbaar zijn. Wegens hun uitsluiting door de gildes en hun weigering tot het vervullen van publieke functies, waagden veel doopsgezinden zich in de Gouden Eeuw in de (geld)handel – en met succes. Ze stonden in Nederland bekend als ‘de stillen in den lande’: ingetogen inwoners die niet veel op de voorgrond traden. Toch heeft een flink aantal bekende Nederlanders doopgezinde wortels, denk bijvoorbeeld aan Vondel, ir. Lely en de familie Heijn.

Op dit moment wonen er nog zo’n 7000 doopsgezinden in Nederland. In de provincie Groningen hebben de doopsgezinden een grote bijdrage geleverd aan de samenleving. Zo waren ze actief bij inpolderingen, hebben ze zich ingezet voor liefdadigheid en waren ze nauw betrokken bij Maatschappijen tot Nut van het Algemeen. Nog steeds zijn er in veel Groninger dorpen doopsgezinde kerken te vinden.

Van 23 t/m 27 augustus 2017 spelen Buning & Van Der Wijk tweemaal daags hun voorstelling ‘Sla Dood!’ op Noorderzon Performing Arts Festival Groningen. ‘Sla Dood!’ richt zich op de vergeten historie van Harmen Schoenmaker.