Op 24 oktober 2013 kwam de dertig meter hoge schoorsteen van de voormalige steenfabriek Rusthoven in Wirdum naar beneden. Het was geen toeval, op last van de gemeente moest de schoorsteen worden gesloopt. Met het oog op de aardbevingen in het gebied achtte de gemeente de kans op instorting te groot. Met de sloop van deze toren verdween opnieuw een bouwwerk dat herinnerde aan de eens bloeiende steenindustrie in de provincie Groningen.

Het contrast met de situatie in het begin van vorige eeuw is groot. Toen draaiden 80 steenfabrieken in Groningen nog op volle toeren.Tegenwoordig telt de provincie nog slechts één steenfabriek: Strating in Oude Pekela. De overige fabrieken zijn allemaal verdwenen. Wat waren de redenen voor de opkomst en ondergang van de steenindustrie in Groningen?

Van ambacht naar industrie

Voordat de schoorstenen van de steenfabrieken rookten, was het produceren van steen een ambachtelijk proces. De kleirijke gronden in de provincie werden nog met de hand afgegraven. Met de hand vormden de ambachtslieden de klei tot stenen. Daarna werd de klei gedroogd om vervolgens in de oven afgebakken te worden. Dit proces leverde in de provincie Groningen ongeveer 12 miljoen stenen per jaar op. Een groot aantal, maar het bleek in de loop van de 19e eeuw ontoereikend. De sterke groei van de bevolking vroeg om de bouw van woningen en publiekelijke voorzieningen. 

Om aan deze vraag te kunnen voldoen bleek mechanisatie noodzakelijk. Onder invloed van de industrialisatie mechaniseerde het productieproces stap voor stap. Eerst werd het vormen van de klei gemechaniseerd, maar al snel volgenden andere facetten van het productieproces. In 1876 produceerden de Groninger steenfabrieken ongeveer 60 miljoen stenen per jaar.

De introductie van de stoommachine zorgde ervoor dat de productie van bakstenen een vlucht nam. Het werd niet alleen mogelijk om grotere hoeveelheden stenen in kortere tijd af te bakken, het was ook niet langer nodig om ovens te plaatsen op het terrein waar klei gewonnen werd. Door de stoomlocomotief kon de klei op grotere afstand van de oven worden gewonnen en via het spoor naar de fabriek worden getransporteerd. Het resulteerde in een enorme bloei van de steenindustrie in de tweede helft van de 19e eeuw.

Oorlogen

Met de Eerste Wereldoorlog braken mindere tijden aan. Bouwactiviteiten kwamen stil te liggen en brandstofprijzen stegen enorm. De neergang bleek van korte duur. In het Interbellum trok de baksteenproductie weer aan, maar ook hier kwam snel een einde aan. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog veroorzaakte namelijk opnieuw een dip in de steenproductie.

Herstel en sanering

De mechanisatie van de baksteenproductie zette in de periode na de Tweede Wererldoorlog door. Het aantal mensen dat in de steenindustrie werkte daalde, maar de productiviteit van de fabrieken lag door de mechanisatie erg hoog. Zo hoog dat er met het stagneren van de woningbouw in de jaren ’60 en de oliecrisis in de jaren ’70 overproductie optrad. Noodgedwongen volgden er enkele saneringsronden. In 1995 was het aantal steenfabrieken in de gemeente Groningen teruggelopen tot twee, Hijlkema in Delfzijl en Stratingh in Oude Pekela. Ooit bedienden zij de lokale markt, maar dit leverde al lang niet meer voldoende inkomsten op. In hun overlevingsdrang waren zij genoodzaakt naar alternatieve strategieën te zoeken om nieuwe markten aan te boren. Aanvankelijk leverde dit resultaat op. Zo haalde Hijlkema in 1986 nog een grote order binnen uit Dubai. Het betekende echter geen garantie voor een zonnige toekomst. In de jaren ’90 belandde de fabriek in zwaar weer en in 2002 moest Hijlkema de deuren van de fabriek sluiten.