Om meteen maar met de deur in huis te vallen: Winschoten was in 1974 de eerste ‘VN-stad’ ter wereld. Waarom dat was, legde burgemeester John te Loo beknopt uit in de krant. Op de vraag ‘Wat beoogt u met dit predikaat?’ antwoordde hij: ‘De doodgewone man bewust maken van het nut van de Verenigde Naties.’ Het initiatief voor de aanwijzing tot VN-stad zal in de Molenstad hebben gelegen en niet in de Big Apple. Waar de primeur in de landelijke en regionale media de nodige aandacht trok, wijdde een krant als The New York Times geen enkel woord aan deze gebeurtenis.

Stikker?

Grote vraag is dan wel: hoe wisten de Winschoter gemeentebestuurders door te dringen tot de VN-top? Mogelijk – wat nu volgt is beredeneerde speculatie – speelde een prominente oud-inwoner daarbij een rol. Dirk Uipko Stikker (1897-1979) maakte eerst carrière in het bedrijfsleven (onder meer als directeur van Heineken) om daarna als bestuurder tot grote hoogten te stijgen. Zo was hij de eerste voorzitter van de VVD, minister van Buitenlandse Zaken, ambassadeur in Londen en secretaris-generaal van de NAVO. Maar boven alles: Stikkers wieg stond ooit aan de Winschoter Vissersdijk.

De oud-Winschoter had goede connecties met de Verenigde Naties. Al in 1947 werd hij lid van de delegatie bij de Algemene Vergadering over de verdeling van Palestina. Toen hij in 1964 een eredoctoraat kreeg van de Amerikaanse Brown University (Rhode Island), was dat ook op voordracht van de VN. Datzelfde jaar viel Stikker een minstens even eervolle bekroning ten deel: hij werd benoemd tot ereburger van zijn geboorteplaats.

Enerverende start

Hoe pakte de rol van ‘VN-stad’ eigenlijk uit in de praktijk? De start op 24 oktober 1974 was veelbelovend. Uit Londen was Michael Popovic, hoofd van de UN Information Office, naar Winschoten gereisd. Hij vertegenwoordigde de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, Kurt Waldheim. Nadat Popovic op het gemeentehuis het bord ‘Verenigde Naties Gemeente’ had onthuld, deden schoolkinderen hetzelfde bij alle veertien toegangswegen naar Winschoten.

In de Klinker reikte Sicco Mansholt, oud-voorzitter van de Europese Commissie, een milieuprijs uit aan schoolkinderen. Het Winschoter Kamerkoor bracht er de Europese première van de VN-hymne. De rest van de herfstvakantieweek stond met tal van activiteiten in het teken van de internationale verbroedering. Met spelletjes, een expositie en de vertoning van ‘VN-films’. Ook startte een inzamelingsactie, Soof van Sodom (‘gulden van Winschoten’). De opbrengst zou ten goede komen aan een opleiding van verpleegkundigen in Bangladesh.

Bedroevend

Het lijkt erop dat met het startschot meteen het meeste kruit verschoten was. Al in de zomer van 1975 velde een werkgroep van de Winschoter Pedagogische Academie een hard oordeel: ‘wat Winschoten als eerste VN-stad ter wereld tot nu toe heeft gedaan aan het uitdragen van de gedachte der Verenigde Naties is bedroevend’. De werkgroep plaatste ook stevige vraagtekens bij het lokale draagvlak:

‘Uit een kleine enquête bleek dat 74 procent der Winschoters niet weet wat het begrip Winschoten VN-stad betekent, heeft 95 procent na het uitroepen daarvan niets meer van activiteiten gehoord en weet bijna de helft der bevolking niet wat de Verenigde Naties voor organisatie is.’

Alleen de actie voor Bangladesh was een succes te noemen. De Winschoters zamelden uiteindelijk zestienduizend gulden in. Aanbevelingen voor de toekomst deed de werkgroep niet. Voorgesteld werd om Max van der Stoel, minister van Buitenlandse Zaken, te vragen om suggesties te doen voor een betere invulling van de rol als VN-stad. Kennelijk had Van der Stoel het erg druk met andere (buitenlandse) zaken, want van grootschalige activiteiten in Winschoten horen we niets meer.

De VN-vlag was in elk geval nog één keer te zien in het gemeentehuis. In 1979 zwaaide het college van burgemeester en wethouders, bijgestaan door de werkgroep Winschoten VN-stad, vier plaatsgenoten uit toen zij als ‘Blauwe Baretten’ op een VN-missie werden uitgezonden. De militairen werd gevraagd ‘aan het thuisfront te blijven denken en in brieven te berichten hoe "hun" vlag er bij hangt in de grensstreek tussen Libanon en Israël.’

Nog een bordje

Het is een van de laatste levenstekenen van Winschoten als VN-stad. In de kranten vinden we er in de jaren ’80 tenminste niets meer over terug.

Dat betekende allerminst dat de grote idealen de gemeente hadden verlaten. In Trouw is in december 1983 te lezen dat burgemeester en wethouders aan de gemeenteraad voorstelden om Winschoten te ‘mondialiseren’. Dat zou moeten gebeuren door aansluiting – als eerste gemeente in Nederland! – bij de wereldfederalistenbeweging. Wat dat inhield, doet het krantenstukje gelukkig ook uit de doeken:

‘De beweging wil een wereldorde van federalistisch karakter, waarin de gezagsorganen boven de staten staan. De wereldfederalisten vinden dat een organisatie als de Verenigde Naties te machteloos is. Bij de beweging zijn achthonderd steden aangesloten, waaronder New York, Tokio en Ottawa.’

Winschoten voegde zichzelf graag toe aan dat rijtje wereldsteden. Daarvoor was het wel nodig om eerst een Kernwapenvrije Gemeente te worden. Wethouder Henk Stuut bevestigde op 15 februari 1984 een (provisorisch)  bordje met die mededeling aan het plaatsnaambord langs de Blijhamsterweg. Onder het VN-bordje van tien jaar eerder was gelukkig nog een plekje vrij.

Tijdgeest

Wat veertig jaar na dato misschien vooral in het oog springt, is de overweldigende tijdgeest die opstijgt uit de gebeurtenissen. De idealen waren indertijd misschien wel erg groot en hoogverheven. Even opvallend is het, met de blik van nu, dat een gemeente het tot haar taken zag zich in te zetten voor geopolitieke aangelegenheden (en dat zelfs niet geschroomd werd een minister te vragen om daarin mee te denken).

Zonder alle inzet en goede bedoelingen te willen ridiculiseren, doet het wel een beetje denken aan een overbekend mopje: ‘Een olifant en een muis liepen over een brug. De hele brug dreunde onder de zware stappen van de olifant. Zegt de muis: "Wat kunnen wij toch lekker stampen hè?"’

Noodklok

Wat het relativeringsvermogen verder aanwakkert, is de wetenschap dat de omstandigheden in Winschoten zélf toentertijd weinig florissant waren. Door de teloorgang van onder meer de strokartonindustrie raakten steeds meer mensen werkloos door massaontslagen. Verontruste inwoners verenigden zich in het Comité Noodklok over Oost-Groningen. Die noodklok werd ook letterlijk geluid toen in 1971 de Kamercommissies voor economische en sociale zaken afreisden naar het Noorden. Op het station van Winschoten wachtten meer dan tienduizend luidruchtige demonstranten.

Tijdens een werkbezoek aan Oost-Groningen in 1975 deden prinses Beatrix en prins Claus ook Winschoten aan. Het paar gaf er blijk van oog te hebben voor de malaise. ‘Het werkbezoek heeft op mij veel indruk gemaakt Deze provincie kent vele problemen en de bevolking leeft met veel onzekerheden. Ik heb op veel plaatsen beluisterd dat men aan het nemen van beslissingen toe is’, aldus de prinses. De krant vatte de indrukken van echtgenoot bondig samen: ‘Prins Claus omschreef de provincie als een ontwikkelingsgebied waar vooral op het terrein van de werkgelegenheid veel moet gebeuren.’

Geschiedenis

Inmiddels is zelfs de gemeente Winschoten geschiedenis. Ze ging in 2010 op in de fusiegemeente Oldambt. Of het VN-bord uit 1974 nog in het stadhuis hangt, is mij niet bekend. De Stichting Oud Winschoten is inmiddels wel de trotse bezitter van het bordje ‘Kernwapenvrije Gemeente’.

Winschoten is inmiddels niet alleen de geboorteplaats van D.U. Stikker, maar ook de laatste rustplaats. Zijn graf is sinds 1979 te vinden op de begraafplaats aan de Acacialaan. Al scheelde dat maar een haartje. Een passant zag in 2016 een sticker op de grafsteen met daarop de mededeling dat het geruimd zou worden. De verontruste burger meldde zich op het gemeentehuis, maar ving daar bot: ‘Ze vertelden mij dat ze wisten wie daar lag, maar dat ze er niks aan konden doen. Ze zeiden dat iedereen gewoon moet betalen, al ligt de koning daar.’ Gelukkig kon dat worden voorkomen.

Een vraag die aan het slot toch opborrelt, is of het Winschoter initiatief navolging kreeg. Kortom, is of was er ergens ter wereld een tweede VN-stad? Het antwoord daarop luidt: jawohl! Het Duitse Eckernförde verwierf in 1986 de status van ‘zweite VN Stadt der Welt’. Zolang het stadje aan de Oostzee dit predicaat voert, blijft Winschoten altijd impliciet de eerste.