De gemeente Eemsdelta beslaat grotendeels de Fiveldelta, het gebied dat in de Middeleeuwen Fivelgo en later Fivelingo heette. Daar waren destijds twintig rechtstoelen ingesteld; rechtsprekende colleges die de orde handhaafden. Daarbij waren er ook nog kerkelijke rechtbanken die godsdienstige misstappen aan de kaak stelden. Bij de oprichting van de Bataafse Republiek in 1795 werd dit systeem afgeschaft en werkte men, naar Frans voorbeeld, toe naar het inrichten van gemeenten. Dit waren administratieve instellingen met uitvoerende taken.

Als in 1807 de inrichting van gemeentelijke besturen wordt vastgelegd, wordt de basis gelegd voor de gemeenten zoals wij die nu kennen. In 1811 wordt er nog wat geschoven met de grenzen. Gemeente Oosterwijtwerd wordt bij nader inzien toch ondergebracht bij ’t Zandt en Farmsum wordt bij Delfzijl gevoegd omdat de Fransen daar een tweelingvesting met Delfzijl van willen maken. De vesting gaat niet door, maar Farmsum blijft bij Delfzijl. In 1811 wordt namelijk ook in de Gemeentewet vastgelegd dat een gemeente minimaal 500 inwoners moest hebben, maar minstens 2000 inwoners per gemeente werd het streven.
Daarna bleef het in de Fiveldelta grotendeels zoals het was. Pas bij de gemeentelijke herindeling in 1990 vonden grote verschuivingen plaats en worden de acht gemeenten samengevoegd tot de drie die nu gezamenlijk als één gemeente Eemsdelta verdergaan.

Vierburen, Vierboeren, Vierhuizen

De mensen uit dorpen in de voormalige gemeenten Bierum, Middelstum, Stedum, Termunten en ’t Zandt komen nu voor de tweede keer in dertig jaar in een andere gemeente te wonen.

De gemeenteambtenaren van Eemsdelta zullen wel moeten wennen aan de enorme hoeveelheid dorpen en buurtschappen die in hun verzorgingsgebied liggen. Sommige dorpsnamen lijken wel heel erg op elkaar. Zij liggen nu nog in afzonderlijke gemeenten, maar samengevoegd in één gemeente is een vergissing gauw gemaakt.

Zo is Vierburen een buurschap in de gemeente Loppersum dat soms ook Vierboeren wordt genoemd en op een kaart van 1854 als Vierhuizen werd aangegeven, wat later verbeterd is. Kaarten uit de 20e eeuw hebben het buurtschap bovendien zuidelijker gelokaliseerd dan het in werkelijkheid ligt. Maar buiten dat is Vierburen ook een streek in gemeente Delfzijl, met daarin Bierum, Godlinze, Losdorp en Spijk, die vroeger een eigen rechtstoel bezat en waaraan het waterschap ter plaatse zijn naam ontleende. Om de verwarring compleet te maken ligt hier een buurtschap Vierhuizen.

En dan heb je Garrelsweer in gemeente Loppersum en Garreweer dat onder Appingedam valt. Beide hadden eveneens een eigen rechtstoel. Garrelsweer wordt voor het eerst genoemd in 1057 als Gerleviswert. In Garreweer duiden bodemvondsten zelfs op bewoning in de Romeinse tijd. De oudste vermelding stamt echter uit 1325 onder de naam Garreaweere terwijl het in 1380 Gheerwere genoemd wordt. De namen zijn wel dicht naar elkaar gekropen.

Langerijpsters (niet te verwarren met de Riepsters uit Zeerijp) kunnen blij zijn. Vóór 1990 lag een deel van hun buurtschap in Bierum en het andere deel in gemeente Appingedam. Na de herindeling in 1990 ging het Bierumse deel over naar gemeente Delfzijl. Met in gang van 2021 wonen zij eindelijk in dezelfde gemeente.

'Laddiesmit'

Ambtenaren die opeens met al die nieuwe dorpen geconfronteerd worden, zullen ook verrassingen tegenkomen. Wie verwacht op het Groninger platteland nou een gehucht dat Ladysmtih heet? Dat riekt naar een bijzondere geschiedenis. Ladysmith is een ‘satellietstreekje’ van Naterij, ook een gehucht, dat ten noorden van Delfzijl ligt. Deze eveneens bijzondere naam stamt waarschijnlijk af van het Oud-Friese woord ‘noth’, dat ‘vee’ betekende, vermoedelijk was dit een hoogte in het landschap (een wierde?) waar het vee bij hoogwater in veiligheid gebracht kon worden. Deze plek heeft in de oorlog met de Franse bezetters, tijdens het Beleg van Delfzijl (1813-1814), nog een rol gespeeld. Zij hielden Delfzijl als een van de laatste bolwerken bezet. In Naterij was door de Nederlanders een batterij opgesteld die de Fransen binnen de stad moest houden. Het geschut heeft echter niet lang standgehouden. Het werd bij een uitval van de Fransen in februari 1814 volledig verwoest. Na de wederopbouw bleef het rustig in Naterij tot een heel andere oorlog er zijn intrede deed. Een oorlog die niet hier, maar in Zuid-Afrika woedde: de Tweede Boerenoorlog die woedde tussen Transvaal en Oranje-Vrijstaat en de Britse tegenstanders die het er voor het zeggen wilden hebben.

In Naterij woonde destijds timmerman/aannemer Janske Bruggeman. Hij bouwde een eindje verderop een groepje van zeven huizen, dat een buurtschapje vormde. Janske was zeer begaan met het lot der Boeren en om zijn steun te betuigen, vernoemde hij zijn zelfgebouwde buurtschap naar de stad die de Boeren op dat moment (winter 1899-1900) trachtten te veroveren. Zo lag in ieder geval híer een Ladysmith op Nederlands grondgebied. Voor veel omwonenden was dit een wel erg exotische naam en velen spraken hem uit als ‘Laddiesmit’.

Dit Ladysmith was echter geen lang leven beschoren. Het streekje moest verdwijnen voor het op Deltahoogte brengen van de zeedijk en is tussen 1966 en 1974 afgebroken. Toch is het niet helemaal spoorloos verdwenen. In 1976 is het gebiedje, samen met het naastgelegen gebied Voolhok, een landschapspark met kinderspeelplaats geworden en heeft beeldend kunstenaar Peter van Haagen, tijdens een kunstproject, weer wat muurtjes opgemetseld en een ruïne gecreëerd ter nagedachtenis aan de huisjes van Ladysmith. Al is die inmiddels op zijn beurt ook weer grotendeels verdwenen.

Ambtenaren van de gemeente Eemsdelta, er valt nog heel wat te leren over de gebieden die aan uw gemeente zijn toegevoegd. De Verhalen van Groningen zou u daar graag nog veel meer over vertellen.

Bronnen:
Gemeenteatlas van de provincie Groningen, J Kuyper, 1867
Wikipedia, diverse lemma's

Meer weten over Ladysmith?
www.sannemeijeronderweg.nl/verdwenen-dorpen-deel-6-ladysmith