Om ook bij hoge waterstanden have en goed droog te houden, wierpen ze woonheuvels op die wij nu terpen (Fries) of wierden (Gronings) noemen. Volgens Egge Knol (voorzitter van Vereniging voor Terpenonderzoek en conservator archeologie van het Groninger Museum), liggen wierden op de klei en terpen op het zand, maar: 'terp bekt lekkerder en ligt internationaal beter in het gehoor.'

Elke woonplaats had eerst zijn eigen heuvel met boerderij, maar in de loop der tijd groeiden deze heuvels aan elkaar tot een steeds hoger wordende dorpswierden. De flanken van de wierde werden daarbij in gebruik genomen voor het verbouwen van graan en peulvruchten.

De wierde van Warffum

Warffum werd aangelegd op de oostelijke kwelderwal van de Hunzeboezem. Hier ontstond echter niet de kenmerkende radiaire structuur waarbij de boerderijen naar het hoogste punt gericht waren en met de achterkant aan de ringweg (ossenweg) lagen. In Warffum werden de wegen hoofdzakelijk dwars op de kwelderwal aangelegd, waardoor een rechthoekig stratenpatroon ontstond. Misschien wel dankzij dit patroon is Warffum de grootste wierde van Nederland. Vermoedelijk is hij vanaf de 5e eeuw permanent bewoond geweest. Over het leven op de wierde is weinig bekend doordat hij al volledig bebouwd was toen eind 19e, begin 20e eeuw afgravingen plaatsvonden en de handel in terpaarde hoogtij vierde. De wierde is ongeschonden gebleven. Binnen het project hebben archeologen onderzoeksputten gegraven, maar de resultaten daarvan zijn nog niet volledig verwerkt en geanalyseerd.

De wierde ligt in vruchtbaar gebied en de bevolking breidde zich uit. Na de kerstening door Liudger in de 8e eeuw kwam er een kerk op het hoogste punt van de wierde te staan, het eerste stenen exemplaar werd in de 11e of 12e eeuw uit tufsteen opgetrokken en is in de daaropvolgende eeuwen regelmatig verbouwd. In die periode ontstonden ook de voor Warffum zo kenmerkende kerkpaden waarlangs men vanuit alle windrichtingen ter kerke trok.

Inmiddels werd de wierde niet meer regelmatig bij stormvloeden omringd door het zeewater, aangezien rond 1100 een doorlopende dijk was opgeworpen van Hornhuizen tot aan Uithuizermeeden. Deze dijk is bij de Kerstvloed van 1717 vrijwel volledig verdwenen, maar in straatnamen nog steeds over het hele traject te volgen. Aan de noordzijde van Warffum is er nog een stukje van te herkennen.

Klooster

De dijk die in de 12e eeuw werd aangelegd, zorgde ervoor dat ook buiten de wierde gewoond kon worden, nu het land niet meer overstroomde. Zo werd er ook (vóór 1284) een Johannieter nonnenklooster gesticht langs wat nu de Kloosterweg heet. Het maakte een behoorlijke groei door en werd met de tachtig nonnen en vier priesters het grootste Johannieter klooster van het land. Het werd in 1610 gesloten. Op die plek staat nu de boerderij Warffumer Klooster.

En meer...

Er zijn nog veel meer plekken in Warffum die een eeuwenlange historie hebben. Zoals de pastorie met het middeleeuwse steenhuis, de rond 1710 gesloopte borg langs het Warffumermaar, de eerste Rijks-hbs... Kijk maar eens verder rond!

Het project Terpen- en wierdenland, een verhaal in ontwikkeling is een samenwerkingsverband tussen Landschapsbeheer Friesland en Groningen, het Terpencentrum en kenniscentrum Landschap van de rijksuniversiteit Groningen en museum Wierdenland. De expositie in museum Wierdenland te Ezinge Pioniers van het Noorden is een ontdekkingsreis door het Fries-Groningse terpengebied, dat de bezoeker meeneemt op een tijdreis langs de eerste vormen van watermanagement in Nederland. De tentoonstelling is geopend tot 6 mei 2018. Meer informatie op: museumwierdenland.nl.