Lang geleden was Laude één van de drie marken van het kerspel Sellingen. Een marke is een collectief van boeren die samen het beheer en gebruik van hun gemeenschappelijke gronden reguleerden. De marke van Laude heeft tot 1865 bestaan. Daarna werden de gemeenschappelijke gronden verdeeld onder de deelnemende boeren.

Van collectief naar coöperatief

Rond diezelfde tijd werd eveneens een begin gemaakt met het ontginnen van de woeste gronden van Westerwolde. Het moeras maakte plaats voor akkers met rogge en aardappelen en uitgestrekte weilanden voor vee. Er werd steeds meer melk geproduceerd. Tijdens een vergadering van de Landbouwvereniging Sellingen in 1896 werden de nadelen van het boterkarnen op de boerderij besproken en ontstond het idee om een boterfabriek op te richten.

Veertig mensen uit de omgeving van Sellingen besloten deel te nemen aan een coöperatieve fabriek, waaronder ook burgemeester Boelken van de gemeente Vlagtwedde. De meeste deelnemers waren mannelijke landbouwers, maar er stapten ook vier vrouwen, een bakker, een onderwijzer en een logementhouder in. Op 16 juli 1898 werd de ‘Coöperatieve Roomboterfabriek Sellingen en Omstreken’ een feit.

De eerste vijftig jaar

Eén van de boeren stond een stukje land af, waarop een kleine fabriek werd gebouwd. Het ging goed met de fabriek. De verharding van de weg tussen Ter Apel en Sellingen en de intrede van de stoommachine legden de coöperatie geen windeieren. De naam van de fabriek veranderde al snel naar ‘Coöperatieve Stoomzuivelfabriek en Veevoerhandel Sellingen en Omstreken’ en in 1934 naar ‘Coöperatieve Fabriek van Melkproducten en Veevoerhandel Sellingen en Omstreken’. Er werd namelijk niet alleen meer roomboter gemaakt, maar ook andere zuivelproducten.

Wegens de toegenomen productie werd het oorspronkelijke gebouw in 1938 omgebouwd en uitgebreid tot een moderne zuivelfabriek, die zeven dagen per week draaide. ‘Sellingen en omstreken’ staat er nog steeds in blokletters op de Amsterdamse School-achtige gevel. Na de oorlog werd er nog een hal bijgebouwd voor de kaasmakerij, waar Edammer kazen werden gemaakt. In 1948 werd het vijftigjarig bestaan van de fabriek gevierd met een feest in Jipsinghuizen.

'Niet minder dan een revolutie'

Plotsklaps verkreeg de fabriek in Sellingen landelijke bekendheid. Dat had alles te maken met de uitvinding van het kunststof kaasvat, waar de ‘machinist’ en de directeur van de fabriek drie jaar aan hadden gewerkt en octrooi op hadden aangevraagd. In april 1963 stonden de kranten er vol van. 'In een kleine zuivelfabriek in het gehucht Laude (provincie Groningen) heeft men het ei van Columbus gevonden voor de produktie van Edammer kaas' stond er in De Volkskrant. De Provinciale Zeeuwse Courant noemde het 'niet minder dan een revolutie'.

Het ‘Laudevat’ zorgde voor een betere korst op de kaas en een arbeidsbesparing van 30% ten opzichte van de houten vaten. In één bedrijfsgang werd de kaas bol en rond. Toen de kranten er lucht van kregen in 1963, draaide de fabriek in Laude – als enige kaasmakerij ter wereld – al geheel op de plastic vormen. De uitvinding maakte een productie van 1.600 Edammer kazen per dag mogelijk in Laude, waarvan een groot deel naar het Middellandse Zee gebied geëxporteerd werd.

Vergane glorie

In 1970 werd de zuivelfabriek in Laude overgenomen door de DOMO. De kaasbereiding verhuisde naar Emmen en later naar Groningen. Wel werd in Laude nog een aantal jaar melk ingenomen, maar ook hier kwam in 1976 een einde aan. En zo kwam de eens zo gevierde fabriek tot stilstand. Het fabrieksgebouw huisvestte daarna een handel in tweedehands auto’s en later een wasserij. Er werd een poging gedaan om de fabriek weer in gebruik te nemen voor de verwerking van geitenmelk, maar dat plan mislukte. Enkel de terracotta zegel op de voorgevel met daarop de tekst ‘Westerwolda et sigillum Terrae’ (zegel van het land Westerwolde) herinnerde voorbijgangers aan de gloriejaren van de zuivelfabriek.

Hoewel de productie van de kaasvaten tot op de dag van vandaag wordt voortgezet door een innovatief bedrijf in Ter Apel ('excellence in cheesemoulding'), kwam de fabriek te vervallen. De textielreiniger werd in 2009 failliet verklaard en het toch al verkrottende pand kwam jarenlang leeg te staan.

Herbestemming

Gelukkig was daar de Stichting Melkfabriek Laude. Deze stichting ging op zoek naar alternatieven voor de fabriek. Daarbij moest de Cittaslow-filosofie van de gemeente Westerwolde centraal staan. Cittaslow is een keurmerk voor gemeenten die op het gebied van onder meer landschap, cultuurhistorie en behoud van identiteit tot de wereldtop behoren. Dat is gelukt: inmiddels is de Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikkeling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed (afkorting: BOEi) eigenaar van het pand. Samen met de Stichting Melkfabriek Laude werkt BOEi aan de restauratie en herbestemming van de voormalige zuivelfabriek.

De eerste fase van de cascorestauratie van de fabriek is in februari 2020 van start gegaan. Het oudste gedeelte uit 1898 is wind- en waterdicht gemaakt. Ook kent de fabriek al een eerste huurder: natuurslager De Woeste Grond is in 2019 neergestreken in Laude, waar het bedrijf zijn biologische vlees verwerkt – geheel in lijn met de Cittaslow-kernwaarden van milieu, gezondheid en streekproducten.

Bronnen

Auteur onbekend. “Machinist deed vinding: Edammer kaas ineens bol”. De Volkskrant, 12-04-1963.
Auteur onbekend. “Uitvinding van machinist 3 jaar ‘in ’t vat’: ommekeer in kaasmakerij door het ,,Laudevat””. Provinciale Zeeuwse Courant, 20-04-1963.
Grol, C. “Hier kwam er een betere korst op de kaas”. Het Financieele Dagblad, 11-08-2018.
Tamis, F. Westerwolde: verkenning van een oud landschap in Oost-Groningen. Noordbroek: Friese Pers, 2008.