De Lutherse kerken in Oost Groningen waren ooit bloeiende gemeenten. Met aansprekende voorgangers, uitstekende bestuurders, veel belijdende leden en meestal een rijk verenigingsleven. Midden zeventiende eeuw kwamen veel handelslieden, ambachtslui, landbouwers en werklieden uit het aangrenzende Duitsland naar de Groninger Veenkoloniën. Tijdens, maar vooral na de vervening was hier veel werk. De Duitsers namen hun geloof mee. Luthers, genoemd naar de grote Duitse hervormer Maarten Luther. In diverse plaatsen kwam het tot de vorming van gemeenten.

Eigen gemeente

In 1695 werd op een knooppunt van waterwegen bij Winschoten door voornamelijk handelslieden een Lutherse gemeente gesticht. Hier sloten de geloofsgenoten uit Pekela zich bij aan. Ze gingen hier ook ter kerke. Te voet was het echter een tocht van bijna vier uur. Soms gingen de gelovigen per praam. Toen echter enkele schuiten kapseisden en met name in de winter de kerk in Winschoten niet of nauwelijks was te bereiken, besloten de Lutheranen uit Pekela een eigen gemeente te stichten. Op de grens van Oude- en Nieuwe Pekela, bij het middelste verlaat, werd een brouwerij en wat land aangekocht. Op deze gronden verrezen wat later de eerste kerk en een pastorie. Achter de kerk werd een hof aangelegd. Daarachter werd een kerkhof ingericht. Nog steeds de enige Lutherse begraafplaats in Nederland.

De Lutherse gemeente in Pekela is, evenals de zusterkerken, gestoeld op de Augsburgse geloofsbelijdenis. Kernpunten van het geloof zijn dat de mens alleen door genade kan worden gerechtvaardigd. Alleen Christus kan zonden vergeven en er is geen belemmering in de relatie tussen God en de mens. De Lutherse diensten zijn niet wezenlijk anders dan die in andere protestantse kerken. Ingewijden zeggen echter dat de liturgie met meer enthousiasme wordt beleefd. Verder is er meer zang.

Bloei

De Lutherse gemeenschap in Pekela kende veel perioden van rust en bloei. Dit kwam vooral door het langdurige verblijf van sommige voorgangers. Meerdere predikanten bleven zelfs tientallen jaren. Clubs en verenigingen kwamen op. Een zangkoor, een vrouwengroep, een mannenvereniging voor Bijbelstudie en clubs voor de jeugd. Zelfs op het sportieve vlak kwamen er ontwikkelingen. De voetbalclub Damacota (een samenvoeging van de vier lutherse (jeugd)verenigingen David, Maria, Concordia, Tabitha) werd opgericht en de eerste padvinders in Pekela waren jongeren met een Lutherse achtergrond. 

Toekomst

Sinds enkele decennia is de groei van de Lutherse gemeenten niet meer actueel. Sterker nog, de aanwas is omgeslagen in forse teruggang. De over gebleven leden ervaren dit met pijn in het hart. Om de geloofsgemeenschap in stand te houden is in de veenkoloniën een werkgroep geformeerd die mogelijkheden tot behoud onderzoekt en bespreekt. Kerkenraden en gemeenteleden worden over de vorderingen geïnformeerd. Inmiddels is besloten om met het proces door te gaan. Het is echter nog lang niet duidelijk welke kant het opgaat. Binnenkort gaan twee werkgroepen verder met onderzoek en procedures.  

In Pekela zijn ondertussen al diverse vormen van samenwerking op gang gekomen. Met de gereformeerde kerk in Nieuwe Pekela en met de PKN gemeente en de Vrij Evangelische Gemeente in Oude Pekela. Er wordt gezamenlijk catechisatie gehouden en er is regelmatig overleg tussen de voorgangers Freytag (Luthers) en de Vrie. Ook zijn er op gezette tijden gezamenlijke diensten.

Behalve de vorming van één Lutherse gemeente in de Veenkoloniën, bestaat de mogelijkheid dat een kerk wordt samengevoegd met een protestantse gemeente in de buurt. Uiteindelijk zullen de gemeenteleden besluiten hoe de toekomst van de Veenkoloniale Lutheranen er zal gaan uitzien.