In de strenge winter van 1794/95 bezetten Franse troepen Nederland om zo de Bataafse omwenteling te bewerkstellen. De Prins van Oranje nam in januari 1795 de wijk naar Engeland. Overal organiseerden Fransgezinde patriotten feesten om de revolutie kracht bij te zetten. Nadat het in het begin van februari de Groningers gelukt was om de nog aanwezige Engelse troepen, buiten de stad om, in de richting van Hannover te laten vertrekken, werd op 13 februari 1795 in Groningen een revolutionaire regering ingesteld. Een dag later werd op de Grote Markt een vrijheidsboom geplant.

De 45 voet hoge boom werd in het Sterrebos uitgegraven en met kluit overgebracht naar de Korenbeurs, waar twaalf burgeressen haar met linten en vlaggen versierden. In optocht werd de boom naar de Grote Markt gebracht gedragen door tachtig mannen en geëscorteerd door het patriottische exercitiegenootschap ‘Voor onze duurste panden’ in volle wapenuitrusting en een corps van groenteboeren en schippers. Onder het gedonder van kanonnen en met muziek ging de stoet voorwaarts. Bij aankomst op de Grote Markt speelde het carillon van de Martinitoren het Franse revolutiedeuntje ‘Ca-ira’. Met toespraken en het dansen van de revolutiedans ‘Carmagnool’ werd de boom ingewijd. Van deze gebeurtenis maakte de schilder Johann Ludwig Hauck (1759-1797) een leuk schilderij.

Vrijheidsbomen

Het gebruik om vrijheidsbomen op te richten hadden de Franse revolutionairen afgekeken van de Amerikanen in hun strijd voor de onafhankelijkheid. In 1766 werd in Boston de eerste Tree of Liberty opgericht, terwijl in 1790 in Parijs de eerste Arbre de la Liberté werd geplant. Het gebruik van vrijheidsbomen was echter niet een nieuw idee. Al eeuwen werden versierde meibomen opgericht, waarbij vaak hulde aan de regerende vorst werd gebracht. In Den Haag werd het ene jaar nog een meiboom voor stadhouder Willem V opgericht en het volgende jaar een vrijheidsboom.

Het liep met de vrijheidsbomen in Nederland slecht af. De verstandhouding met de Fransen werd spoedig minder door de grote geldbedragen die de Fransen voor hun hulp vroegen. De bomen werden nu gezien als symbool van de Franse overheersing.

Vandalisme

De Groninger boom was spoedig gaan kwijnen en werd meermalen verminkt. Het einde ervan kwam op Hemelvaartsdag 10 mei 1804. ‘s Nachts had de jeugd reeds voorbereidingen getroffen en daarbij een touw aangebracht en de boom deels omgezaagd. In de loop van de dag werd steeds aan de boom gesjord. Om 7 uur ‘s avonds viel de metalen vrijheidshoed en een uur later viel de boom. Zij werd door de straten gesleept en bij het Hoge der A in het diep geworpen. Een dag later werd hij daaruit opgevist. De overheid deed onderzoek naar het gebeuren, maar uit de stukken blijkt niet dat het vandalisme erg werd betreurd.

De top van de boom werd kennelijk als aandenken gered, want in 1880 schenkt Gerlof de Jager, kleinzoon van een lid van het exercitiegenootschap ‘Voor onze duurste panden’, aan het Groninger Museum een deel van de boom tezamen met een bewijs van echtheid door een tijdgenoot. Dit bewijs is helaas niet teruggevonden.

Het stuk hout is gedetermineerd als de top van een fijnspar. Als dit een echt reliek van de vrijheidsboom is, dan was dat niet zoals in de beschrijvingen staat een dennen-, maar een sparrenboom. Zowel het schilderij van Hauck als talloze afbeeldingen van andere vrijheidsbomen wijzen ook op het gebruik van sparrenbomen. Bij een sparrenboom kunnen mooiere kransen worden uitgespaard.

Tenslotte blijft de herinnering aan de vrijheidsboom bestaan in een aantal gedrukte pamfletten, waarvan de laatste, geschreven door iemand die zich verschuilt achter de initiaal L., als titel heeft "‘s Werelds loon, of stank voor dank, zynde klagt der vryheidsboom over deszelfs luisteryke huldiging, dood en smadelyke begravenis, binnen Groningen.’’ Uiteindelijk heeft de vrijheidsboom een korte glorietijd gehad en is zij nu al bijna twee eeuwen een onooglijk museumstuk.