De Hortus in de stad (1626-1967)

Ruim 340 jaar is de ‘Hortus’ van de Groninger universiteit gevestigd in de binnenstad. De latere academietuin begint als privé-kruidentuin van Henricus Munting (1583-1658). Na een Europese leerreis en na lijfarts te zijn geweest aan de hoven van Napels en Praag, vestigt hij zich in 1612 als apotheker en botanicus in Groningen. In 1637 promoveert hij tot ‘medicinae doctor’. De tuin naast zijn woning in de Rozenstraat telt in 1646 zo’n tweeduizend planten en is dan inmiddels een door het provinciebestuur gefinancierde ‘academische kruidentuin’. Henricus wordt de eerste provinciaal botanicus en hoogleraar kruidkunde, die men echter vaak meer als ‘tuinman’ dan als
geleerde ziet.

Henricus wordt opgevolgd door zijn zoon Abraham (1626-1683), schrijver van enkele fraaie plantenboeken. Diens zoon Albertus, derde in de hoogleraren-dynastie plantenkunde, moet echter wegens hoge schulden de hortus verkopen aan de provincie. Na een rustige periode
volgt onder Tiberus Lambergen een heropleving met de bouw van een eerste warme kas (1755). Daarna wordt de beroemde medicus Petrus Camper ‘hortulanus’. Zijn opvolger Wynoldus Munniks breidt de tuin uit met een arboretum (bomentuin). Onder landbouwkundige Van Hall wordt een ‘landhuishoudkundige tuin’ toegevoegd, maar deze wordt onder diens opvolger professor P. de Boer alweer opgeheven. Onder hoogleraar Moll werd in 1899 een botanisch lab geopend, ondanks dat men al denkt aan verplaatsing van de Hortus. Uiteindelijk verhuist de Hortus in 1967 naar Haren.

De Laarmantuin

Eind jaren ’20 start de aanleg van de Laarmantuin, een wilde plantentuin. Daarmee is het de eerste ecologische tuin van Nederland. De Rijksuniversiteit doet hier onderzoek naar interactie tussen plantensoorten en hun omgeving. De tuin heeft een grote cultuurhistorische waarde en bevat verscheidene inheemse en zeldzame vegetatietypen, zoals vochtige heidesoorten, blauwgrasland, kalkgrasland en voedselarme watervegetaties. In 2014 wordt de wilde plantentuin opgenomen in de Nationale Plantencollectie, wat helpt om deze zeldzame vegetaties en plantensoorten voor de toekomst te behouden.

De Laarmantuin bestaat uit een arboretum, pinetum, heidegebied en weidegebied. In het arboretum staan meer dan 250 soorten loofbomen van over de hele wereld. Elk seizoen is er wat te beleven. In het voorjaar is de bodem bedekt met stinsenplanten, in de zomer staan veel bomen in bloei, de herfst toont de kleuren van de Indian Summer en in de winter zie je in de vele knoppen het nieuwe leven al klaar staan. De naaldbomen en coniferen in het pinetum laten onder meer de bossen uit het Amerikaanse Spruce-Hemlock forest zien en de Scandinavische kustbossen. Ook vind je hier de Sequoia, de hoogste bomensoort ter wereld. In het vochtige heidegebied groeien in de zomer veel orchideeën en vleesetende planten zoals zonnedauw, te herkennen aan zijn kleine roze tentakels. Het weidegebied, in het vroege voorjaar vol met kievitsbloemen, verandert in de zomer in een rijk bloeiende weide vol met vlinders. In de herfst groeien er kleine kleurige paddenstoelen, die eruit zien alsof ze van porselein zijn gemaakt. Daarnaast leven hier diverse soorten insecten en spinnen, zoals de tijgerspin.

De kassen

De oude Hortus in de stad heeft rond 1900 een kweekkas, een aantal warme kassen, een oranjerie, een palmenkas, de Kaapse kas en de Quintus kas. Elke kas dient een specifiek doel en speelt een belangrijke rol in het onderzoek en het onderwijs. Kort na 1910 ontstaat de wens om deze verouderde kassen te vervangen door een nieuw kassencomplex.

Om meer ruimte te hebben voor de Hortus koopt de Rijksuniversiteit in 1917 het in Haren gelegen landgoed ‘t Huis de Wolf. De aanleg van de botanische tuinen op deze locatie start in de jaren ‘20. Het zal tot 1966 duren voor de nieuwe tropische kas, de grootste van Nederland, wordt geopend en de gehele Hortus naar Haren verhuist. De Hortus heeft dan ook een aantal andere kassen, waaronder een succulentenkas. Jarenlang is de tropische kas het meest opvallende onderdeel van de Hortus. Voor onderwijs en onderzoek wordt hij echter overbodig, bovendien worden de energiekosten te hoog. In 2016 wordt de kas afgebroken en verschijnt op die plaats de Hondsrugtuin.
 

Een Chinese tuin

In 1995 wordt de Hortus uitgebreid met een ‘Chinese tuin’. Deze is gebaseerd op de eeuwenlange ontwikkeling van de Chinese tuinkunst, gekarakteriseerd door een starre, vormelijke architectuur. De Harense Chinese tuin moet er uitzien als een ‘Ming-tuin’: zoals een Chinese mandarijn (een hoge staatsambtenaar in het oude China) die zou hebben laten aanleggen. Dat wil zeggen als een tuin omsloten door een andere tuin, met een bepaalde vorm en inrichting, als een ‘geleend landschap’, aansluitend bij omgevingselementen. Kenmerkend zijn onder meer kunstig gestapelde stenen als bergen, verrassende doorkijkjes en door fraaie architectuur omlijste panorama’s.

De Chinese tuin in Haren mag dan wel een nabootsing zijn, men doet er alles aan om deze zo origineel mogelijk te laten zijn. Voor de aanleg laat men tientallen Chinese arbeiders overvliegen. Nog opmerkelijker is dat zij voor de bouw van de steigers eigen bamboestokken hebben meegenomen, iets wat bij de huidige arbowetten ondenkbaar is…

De grote exposities: ijsbeelden en dino’s

Onder directeur John Reinhard volgt verder spektakel in Chinese sferen. In het voorjaar van 1997 reizen achttien Chinese ijsbeeldhouwers af naar Haren om daar hun kunsten te vertonen. Ze komen uit Harbin, China’s noordelijkste provinciestad, waar jaarlijks een grote ijsbeeldenshow wordt georganiseerd. De Chinezen hebben tweeduizend ijsblokken van 1x0,5x0,25 meter besteld. Het geluk is met de organisatie, want Nederland kent juist dat jaar een strenge ‘Elfstedentochtwinter’. Zo lukt het om in samenwerking met de Harense brandweer de blokken uit natuurijs te zagen. Ze worden tot medio maart opgeslagen in vriescellen. Vervolgens kunnen de ijsbeeldhouwers zich naar hartenlust uitleven met het uitbeelden van een Boeddha, Chinese pagodes, poëtische beelden, dierfiguren en ijslantaarns. De expositie trekt honderdduizenden bezoekers. Daarna volgt nog twee maal een dergelijke expositie, de laatste in 1999.

In 2008 is er weer een expo die een link met China heeft. Ditmaal geen cultuur, maar prehistorie. Vier zeecontainers met resten van echte dino’s en ‘reconstructies’ worden in onderdelen verscheept naar Nederland. Opnieuw zijn achttien Chinezen wekenlang bezig om de skeletten en de kunststof-reconstructies te monteren. Een bijzonder stuk is het 24 meter lange skelet van de Mamenchisaurus Hochuanensis, de grootst bekende Aziatische planteneter. Daarnaast worden elf andere skeletten en bewegende dino’s geëxposeerd in sfeervol licht.

De Hortus nu

De Hortus is een interessante botanische tuin met een grote schare trouwe bezoekers. Met minimale middelen en de inzet van veel vrijwilligers weet de tuin te boeien in elk seizoen. Je vindt er niet alleen een deel van de geschiedenis terug, zoals de wilde plantentuin, maar er zijn ook hedendaagse elementen. Voorbeelden daarvan zijn de Chinese tuin, de Hondsrugtuin en natuurlijk de wisselende tentoonstellingen.

Het leuke van de Hondsrugtuin is, dat hier de ontwikkeling van het Hondsruglandschap te volgen is. De tuin is ingezaaid met een mengsel van planten die in het Hondsruggebied thuis horen. Het duurt zeker tien jaar voordat het beoogde landschap zich zal hebben ontwikkeld. De eerste jaren zijn vooral pioniersplanten te zien. Als de grond zich eenmaal ‘gezet’ heeft verschijnen andere planten.

Verder dwalend loop je door een grote verscheidenheid aan tuinen. Naast de genoemde tuinen zijn dat de Rotstuin, Hortensiatuin, Keltische tuin, Floriadetuin, Watertuin en Kruidentuin. Je kunt genieten van doorkijkjes, besloten hoekjes en vergezichten vanaf de Rotstuin. Overal waar je kijkt staan wel mooie en bijzondere planten. Je ervaart enerzijds de ouderdom van de tuin, anderzijds het actuele elan. De tuinen weerspiegelen de veranderende tijd en de veerkracht van de Hortus.

De Vriendenvereniging

Meer dan 100 vrijwilligers zetten zich met veel enthousiasme in om de Hortus in Haren te behouden voor Noord-Nederland. Het voortbestaan van de Hortus is ook afhankelijk van de steun van de Vereniging Vrienden van de Hortus Henricus Munting. De naam Henricus Munting verwijst naar de stichter van de oorspronkelijke Hortus Groninganus. De Vereniging Vrienden van de Hortus Henricus Munting zet zich in voor het behoud van dit unieke en grootste botanische tuinen- en kassencomplex van Nederland, zowel financieel als met raad en daad.

Al sinds 1935 bestaat er een Vriendenvereniging die zich inzet voor de Hortus. Haar rol bleef bescheiden tot de verzelfstandiging van de Hortus in 1986 een feit werd en groeide nadat de financiële bijdrage van de Rijksuniversiteit Groningen werd stopgezet in 2012. Sinds 1985 draagt de vriendenvereniging de naam Vereniging Vrienden van de Hortus Henricus Munting. De Vereniging bundelt allen die de Hortus een warm hart toedragen en maakt zich sterk voor het behoud en de verdere bloei van dit waardevolle culturele erfgoed. Zo heeft de Vriendenvereniging het digitaliseren van de collectie van wilde plantentuin (de Laarmantuin) mogelijk gemaakt, welke tuin recent is opgenomen in de Nationale Plantencollectie. Ook de Hondsrugtuin is mede mogelijk gemaakt door de Vriendenvereniging evenals de in 2018 te realiseren Vlinder- en Bijentuin.