Op treffende wijze verbeelde beeldhouwer Mattheus Meesters het gemis van de omgekomen leraar. Op de in 1966 onthulde bronzen gedenkplaat is een kring van kinderen afgebeeld. In het midden is door een grijswitte silhouet de leerkracht weergegeven die verdwenen is. Enkele voormalige basisschoolleerlingen aan de Scheepstraschool in de JH Jansenstraat in Groningen herinneren zich de 15e november 1944. Hoofdmeester Van der Sluis vertelde het nieuws van het overlijden van hun geliefde leraar Jan Sportel. Verbijsterd en vol ongeloof hoorden de kinderen het aan.

Jeugd

Jan Sportel was de jongste telg uit een opticienfamilie. Hij was een man met vele talenten. Hij volgde onderwijs aan de gemeentelijke HBS in Groningen en speelde als drummer in de schoolband. Hij studeerde af in 1932 en ontving drie jaar later zijn acte van bekwaamheid als hoofdonderwijzer. In 1938 kreeg hij een vaste aanstelling op de Scheepstraschool. Daarnaast sloeg hij regelmatig een balletje tennis, was tevens bevoegd apothekersassistent sinds 1931 en mocht zich in 1943 ook gediplomeerd docent handenarbeid noemen.

Filmamateur

Een andere grote passie van Sportel was filmen. Van Chris Tiddens – een van de belangrijkste  Groninger amateurdocumentairefilmers rond de Tweede Wereldoorlog – leerde hij het vak. De veranderende jaargetijden, zijn jonge gezinnetje in de Van Hamelstraat, het vakantiehuis op Schiermonnikoog, fraaie beelden van de meikermis in de binnenstad: het zijn maar enkele situaties uit het dagelijks leven die Sportel vastlegde op de gevoelige plaat. Henk Duns (1938), een van de figurerende buurjongens in de films en de latere schoonzoon van Jan Sportel, schonk de films onlangs aan het Gronings AudioVisueel Archief (GAVA).

De films van Sportel laten een onbezorgde tijd zien. Niets verwijst naar de grimmige realiteit van de oorlog. Sportel schoot de laatste beelden tijdens het bezoek van Sinterklaas aan de Scheepstraschool in de winter van 1942. Na die periode kwam hij via collega-onderwijzer en Knokploeg-leider Jelte Zuiderhoek in het verzet. Sportels vader had wapens uit de Eerste Wereldoorlog in zijn bezit. Jan Sportel leverde ze aan het verzet.

Door verraad is er door Abraham Kaper van de SD een stapel documenten gevonden in de tuin van de Trompstraat 15, waar Pieter Roelf Roelfsema, directeur van de kalkzandsteenfabriek Albino in Smilde, kantoor hield. Deze stapel documenten bevatte een dik pak rapporten van illegale werkers en een lijst van de Groninger KP. Kaper had moeilijk een betere vangst kunnen doen, want de lijst bevatte niet alleen de namen van de KP’ers, maar ook de adressen en een code voor de huisnummers. Waaronder die van Jan Sportel.

Verraad

Op 13 november 1944 arriveerde de SD aan de Van Hamelstraat 21b. Martha de Jong-Sportel zat op dat moment op schoot van haar vader, toen de SD met veel geweldsvertoon binnenstormde. Haar vader moest meekomen. Als hij weigerde, dan zouden ze zijn gezin doodschieten. Moeder Wilhelmina was op dat moment zwanger van de derde dochter Janneke en kreeg ook een geweer op zich gericht. De Jong-Sportel herinnert zich het harde geblaf van honden en het verwarrende afscheid. De volgende dag werd hun huis leeggeroofd. Duns weet nog hoe hij en de buren scholden op de vuile SD’ers.

Om te voorkomen dat Sportel door zou slaan bij de beruchte verhoren op het Scholtenhuis en dat hij zijn vader en andere verzetsmensen zou verraden, pleegde hij zelfmoord op 14 november om 20:00 in het Huis van Bewaring aan de Hereweg. Moeder Sportel kreeg na de dood van haar echtgenoot nog een bos bloemen van Lehnhoff, die wel gecharmeerd was van haar, zegt Duns met afgrijnzen.

De Jong-Sportel is de klap nooit te boven gekomen. Vlak na de arrestatie bleef ze haar vader maar opwachten bij de Scheepstraschool. Maar hij kwam nooit meer naar buiten. Het besef dat haar vader dood was kwam. Maar op 13-jarige leeftijd hoorde ze pas dat hij zelfmoord gepleegd had. Ze had daarvoor altijd gehoord van haar moeder dat haar vader gefusilleerd zou zijn. Het was tientallen jaren een taboe-onderwerp binnen de familie.

Meer dan drie generaties na de bevrijding is het verhaal van Jan Sportel opnieuw verteld. De familie is blij dat de films als deel van het Groninger audiovisueel erfgoed ligt opgeslagen bij het GAVA en dat inmiddels zijn gedigitaliseerd. Het zijn tastbare herinneringen aan een vader en schoonvader die hen veel te vroeg is ontvallen.