Pioniersgeest
1890 tot 1940
De werkende klasse kan zich gaan ontspannen
Rond de jaren ’20 van de 20e eeuw wordt het leven voor de werkende klasse, ook in de Veenkoloniën, een stuk aangenamer. Dat komt doordat politieke partijen een serie nieuwe wetten weten in te voeren. De vele uren die dagelijks in de fabriek en op het land moesten worden doorgebracht, worden teruggebracht tot 8. Werken op de zondag en zaterdagmiddag wordt tevens afgeschaft. Tijd dus voor ontspanning.
Katholieke Sportvereniging "V.D.S. "(Verdeling door Sport), 1932. – Foto: Veenkoloniaal Museum Veendam
De nieuwe, meer welvarende tijd die aanbreekt, wordt een periode van bloei voor het culturele en verenigingsleven. Zo ook in de Groninger Veenkoloniën en aangrenzende gebieden. Diverse vormen van vermaak en ontspanning komen binnen het bereik van veel meer mensen. Met name het verenigingsleven krijgt door de kortere arbeidstijd een stevige duw in de rug.
Leden en directeur van de Veendammer gymnastiekvereniging THOR, 1899. – Foto: Veenkoloniaal Museum Veendam
Elite
Clubs en verenigingen zijn aanvankelijk nog een zaak van de elite. Leden ontmoeten elkaar in rederijkerskamers, Nutsbesturen en in sociëteiten. Ook sport wordt rond 1900 veelal alleen beoefend door de beter gesitueerden. Daarin komt verandering als de arbeidende klasse meer tijd en meer geld te besteden krijg. Rond Veendam en Wildervank zijn voetbal en fietsen naast tennis en gymnastiek de oudste sporten. In Wildervank is in 1876 al een wielerwedstrijd.
In Veendam wordt in 1894 de gelijknamige voetbalvereniging opgericht. In de plaatselijke Veenlusttuin wordt in 1908 al getennist en enkele jaren daarvoor ziet turnvereniging Clias in Wildervank voor het eerst het daglicht. Fietsclub De Pijl in Veendam wordt in 1886 in het leven geroepen. Het is één van de voorlopers van de huidige wedstrijdvereniging De Stormvogels. Leden van De Pijl fietsen in clubverband hun dorpenrondes. Voorop de commandant met een hoorn, die bij gevaarlijke situaties luid toetert. De plaats Muntendam wordt gemeden. Kwaadwillende inwoners trekken de pedaleurs soms van hun stalen ros, steken de banden lek of bekogelen de fietsers met modderballen.
Vier leden van de estafetteploeg van atletiekvereniging 'Clias' poseren in sporttenue met de spikes in de hand. - Foto: maker onbekend, Groninger Archieven
Wat toneel en muziek betreft worden rond de eeuwwisseling ook de kerken actief. Christelijke fanfares, zangkoren en toneelgezelschappen worden opgericht. Socialistisch georiënteerde verenigingen waren al eerder actief.
Langeleegte
Het eerste grote, permanente sportcomplex in de regio Veendam wordt centrum De Langeleegte. In 1915 begint in het kader van een werkverschaffing de aanleg. Er komt een zwembad, enkele voetbalvelden en een jaar later worden drie tennisbanen van het eerdere sportcomplex Het Centrum naar de Langeleegte verplaatst. De banen worden in beton uitgevoerd. Volgens kenners verhoogt een dergelijke, nieuwe ondergrond de snelheid van de ballen. In 1928 volgt de oprichting van de Veendammer Tennisbond. Het bestuur bestaat nog wel uit een deel van elitair Veendam. Nieuwe leden, voor het eerst ook uit de middenklasse worden dan ook geballoteerd.
De gemeente Wildervank laat zich wat de sport betreft niet onbetuigd en laat eveneens een zwembad aanleggen. Als de baden gereed zijn, worden zwemclubs opgericht. Zwem en Polo Club (ZPC) Bubble in Veendam en Tot Heil Onzer Ribbenkast (THOR) in Wildervank. Beide verenigingen hebben leden uit alle klassen.
Voetbal
Uiteindelijk groeit De Langeleegte uit tot dé voetbaltempel van Oost Groningen. De eerste spelers van de toenmalige club Football-Club Look Out, zijn onder anderen Bruin Oving, afkomstig van het Groninger Be Quick en Carel Steenhuisen, zoon van een Veendammer huisarts. De club, met toen al een paar leden uit de werkende klasse, speelt aanvankelijk op het land van slager Bendiks aan het Beneden Oosterdiep, maar verhuist later naar de Langeleegte.
In de jaren ’30 heeft bijna ieder dorp in de gemeenten Veendam en Wildervank een voetbalclub. Andere veenkoloniale plaatsen blijven niet achter en al snel wordt genoemde sport in competitieverband gespeeld op zaterdagmiddag en zondag.
Voetbalpioniers in Veendam richtten Look Out op. De naam is ook te zien op de petjes. Derde van links is Carel Steenhuisen, oprichter van de club. Foto uit ca. 1894. – Foto: Veenkoloniaal Museum Veendam
Andere vormen
Zang, muziek en toneel zijn, als de arbeidende klasse meer tijd krijgt, andere vormen van ontspanning. Hier zijn echter bij de oprichting van clubs en verenigingen duidelijke scheidslijnen te ontdekken. Eerst elitair, daarna politiek en religieus. Vele bestaan nog altijd, vooral de religieuze. Elke kerkgenootschap heeft z’n eigen afdeling. En als er in een bepaald dorp bijvoorbeeld geen zaterdagclub is, wordt gefietst en gespeeld naar en bij een naburige plaats waar die wel is.
Film en radio
Aan het begin van de 20e eeuw doet de film z’n intrede, een geheel nieuwe vorm van vermaak. Ontspanning zonder lichamelijke of geestelijke inspanning, zoals bij voetbal en toneel. De bewegende beelden worden in eerste instantie vertoond op kermissen. Een van de eerste reizende bioscoopexploitanten in Noord Nederland is Carl Welte. Het publiek vergaapt zich aan de rolprenten die in de tent van Welte draaien. Veendam krijgt in 1912 zijn eerste vaste bioscoop, een houten onderkomen in de Kerklaan. Initiatiefnemers zijn de heren De Graaff en Duut. Op zaterdagavonden zit het zaaltje propvol.
Met de komst van de radio wordt het volk op een nieuwere, vooral technische manier vermaakt. Om te ontspannen hoeft men vanaf dit moment de deur niet meer uit.
gepubliceerd in de Veendammer en de HS Krant in februari 2020
Bron: 350 jaar Veendam en Wildervank
Met dank aan Martin Hillenga