‘Mijn werk is mijn hobby. Ik vind het een genoegen allerlei instrumenten uit te werken om er zelf het eerste exemplaar van te maken,' zo vertelde Zernike eens over zijn passie en manier van werken. Deze maand is het vijftig jaar geleden dat Zernike overleed. Zijn nalatenschap voor de wetenschap is groot, en in Groningen wordt zijn naam dan ook in ere gehouden. De scholengemeenschap van het Zernikecollege en het Zernikecomplex van de Rijksuniversiteit en de Hanzehogeschool, laten zijn naam iedere dag klinken. Hoewel Zernike zelf de nadruk vooral bij zijn uitvinding van de fasecontrastmicroscoop wilde houden, is tegenwoordig zijn achternaam niet meer weg te denken uit het straatbeeld.

Internationale eer

Eer voor zijn ontdekking kreeg Zernike ook al tijdens zijn leven. Vanaf maart 1953 gonsde het  van de geruchten over een mogelijke nominatie voor de Nobelprijs, en op 4 november van dat jaar werd het officiële telegram uit Stockholm afgeleverd bij de hoogleraar. Zijn werk met betrekking tot de fasecontrastmicroscoop zou geëerd worden met de toekenning van de Nobelprijs voor Natuurkunde. De Royal Swedisch Academy of Science nodigde hem uit voor de grootse uitreiking op 10 december 1953. Tijdens de plechtigheid in aanwezigheid van de Zweedse koninklijke familie, prees professor Hulthen van de Koninklijke Academie het werk van Zernike met de woorden: 'Waarlijk, geen ander instrument is het onderwerp geweest van zoveel studie. Maar er bleef, ondanks alle perfectie, een hiaat bestaan, en dit is door professor Zernike opgevuld.' Daaropvolgend kreeg Zernike van koning Gustaaf Adolf zowel een diploma als een Gouden Medaille overhandigd.

Onzichtbaar leven wordt zichtbaar

De kern van het belang van de ontdekkingen van Zernike, lag bij het ontsluieren van de mysterie van levende materie. In de wetenschappelijke wereld was de microscoop het belangrijkste instrument om cellen mee te bestuderen. De doorzichtigheid van de cellen vormden echter een probleem. Vóór Zernike’s ontdekking werden de cellen gedood en daarna gekleurd om ze te kunnen bekijken. Levende materie onderzoeken was daardoor nagenoeg onmogelijk. De microscoop was dus aan vernieuwing toe en Zernike zocht jarenlang naar een oplossing.

Fasecontrastmicroscoop

Het resultaat van zijn zoektocht was de fasecontrastmicroscoop. Bij deze microscoop versterkt een faseplaatje het golfkarakter van het licht dat er door valt. Het licht dat door een transparant object valt, wordt meer vertraagt dan het andere licht. Een beweging, een fase, wordt daardoor zichtbaar door het contrast in kleur tussen het transparante object en de omgeving. Levensprocessen als kerndeling en celdeling werden waarneembaar en zelfs vast te leggen op film. Daar kwam bij dat Zernike een versie van de microscoop had ontwikkeld die betaalbaar was voor iedere onderzoeker. De vernieuwde microscoop werd daardoor al snel over de hele wereld gebruikt. De uitvinding van Zernike zorgde zo voor een doorbraak voor de medische en biologische wetenschappen.

Groninger Nobelprijsdrager

Hoewel Zernike geboren is in Amsterdam, wordt hij ook wel de ‘Groninger Nobelprijsdrager’ genoemd. Het grootste deel van zijn leven was hij werkzaam in Groningen, van 1915 tot 1958. In 1958 gaf hij ter gelegenheid van zijn emeritaat een afscheidscollege in de aula van de Universiteit van Groningen. Zernike werd getypeerd als een bescheiden man en sloot zijn toespraak af door te zeggen; ‘Ik heb met dit college willen aantonen dat mijn werk toch dikwijls tot onverwachte resultaten heeft geleid.’. Die bijzondere ‘onverwachte resultaten’ leven nog steeds voort in de wetenschap.

Professor Doctor Frits Zernike overleed op 10 maart 1966 op 77-jarige leeftijd.

Dit videobestand is afkomstig van het Open Beelden project, een initiatief van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid en Kennisland waar een groot deel van de Polygoon-journaals onder een vrije licentie ter beschikking worden gesteld.

Polygoon-Profilti (producent) / Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid (beheerder)