Groningen Stad
1866 tot 1898
Het stationsgebouw van Groningen
'Sedert 1866 behelpt de gemeente Groningen zich met een stationsgebouw, dat (...) thans niet langer zelfs aan de meeste bescheiden eischen van het reizend publiek voldoet. Niet alleen, dat de geheele inrichting veel te bekrompen is, zoodat men zich bij het nemen van plaatskaartjes verdringt (...) en in de wachtkamer geen zitplaats kan erlangen, maar ook uit hygiènisch oogpunt beschouwd, laat het gebouw schier alles te wenschen over.’
"Bestek Station Groningen 1892", I. Gosschalk - Reproductie van Marie-Anne Asselberghs, De trein hoort erbij, Nederlands Spoorweg Museum, De Bezige Bij, 1981
De voorzitter van de Kamer van Koophandel in Groningen had duidelijk behoefte aan een nieuw stationsgebouw toen hij dit in 1889 schreef. In dezelfde brief, gericht aan de minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, vroeg hij dan ook 'beleefd, doch dringend' om vervanging van het bestaande station.
Zeven jaar later, in 1896, werd het zo gewenste station geopend. Inmiddels gebruiken wij het nog steeds. In de afgelopen 112 jaar is er veel veranderd aan het gebouw en aan de directe omgeving. Toch is het oorspronkelijke ontwerp nog duidelijk zichtbaar, met name aan de buitenkant. Dankzij een ingrijpende restauratie is sinds 1999 ook een deel van het interieur teruggebracht in originele staat. De rijkelijk gedecoreerde hal van het oude gebouw is inmiddels een echte toeristische attractie geworden.
Gebonden aan nuttigheid
De architect van het stationsgebouw, Izaak Gosschalk (1838-1907), was een liefhebber van zowel de neogotische als de neorenaissance stroming in de architectuur en koos er voor het stationsgebouw in Groningen in een combinatie van beide stijlen te ontwerpen. 'Architectuur was volgens [Gosschalk] gebonden aan nuttigheid en voorschriften, waaraan de architect zelf een schilderachtig effect, schaduwwerking en een aangenaam silhouet moest toevoegen (...). De motieven uit de zestiende en zeventiende eeuwse Nederlandse architectuur waren hiervoor zeer geschikt[, vond hij] (…).’ Gosschalk was met deze opvatting geen uitzondering. Tussen 1880 en 1900 werden in Nederland meer monumentale stations in voornamelijk Renaissancestijl gebouwd.
Het imposante en hoogst moderne nieuwe stationsgebouw moest het oude tijdelijke onderkomen vervangen. Het eerste station was expres gebouwd van gemakkelijk af te breken materialen. Tot 1874 was Groningen een vestingstad. De grenzen van de stad werden duidelijk aangegeven door aarden wallen met daarin een aantal verdedigingsdwingers. Hoewel het militaire karakter van de vesting al lange tijd niet meer van toepassing was, werd in verband met de aanleg van de eerste spoorlijn toch voor een snel afbreekbaar stationsgebouw gekozen. Het defensieve karakter van de vesting mocht niet worden aangetast.
Bij de opening van de spoorlijn Groningen-Leeuwarden, op 31 mei 1866, stond er dan ook een station van vakwerk met één verdieping, een toegangshal, wachtkamers en een aantal dienstvertrekken. De woning van de stationschef was van hetzelfde materiaal gemaakt en stond tegenover de ingang. De stationschef woonde dus niet in het gebouw zelf, zoals in die tijd wel gebruikelijk was. De bovenverdiepingen van het huidige stationsgebouw werden wel gebruikt als woonruimte.
De toename van het reis- en vrachtverkeer zorgde voor steeds meer druk op het oude station waardoor het al snel te klein en te onpraktisch werd. Volgens de voorzitter van de Kamer van Koophandel was het gebouw bovendien niet representatief genoeg, zoals blijkt uit de hierboven aangehaalde brief. Dankzij de Vestingwet van 1874 kon er worden nagedacht over de bouw van een nieuw station. Desondanks werd de bouwvergunning pas op 5 april 1893 aangevraagd.
"een der schoonsten van het geheele land, een sieraad voor de stad"
Sarah Bernhardt
Op 17 april 1896 werd het nieuwe stationsgebouw feestelijk geopend door de Vereeniging voor Volksvermaken. Het bestuur roemde het stationsgebouw als 'een der schoonsten van het geheele land, een sieraad voor de stad, en, wat zijn omvang betreft, in overeenstemming met het druk vervoer van goederen en personen'. Het station was mooi op tijd klaar om in 1897 de beroemde actrice Sarah Bernhardt te ontvangen. Zij kwam met de trein naar Groningen om op te treden in de nieuwe schouwburg die in 1883 was geopend.
'Onpractisch'
Of Groningen echt zo tevreden was met het nieuwe station is maar de vraag. Achttien jaar nadat het voor het eerst in gebruik werd genomen, begon het gespeculeer over een nieuw gebouw. Het terrein werd een beetje te klein gevonden en het gebouw noemde men toen 'quasi mooi, onpractisch en dwaas'. Een nieuw gebouw kwam er niet, maar wel werden er verschillende aanpassingen gedaan. Tot in de jaren 1960 waren de veranderingen aan het gebouw en het omliggende terrein niet ingrijpend. Aan het eind van de jaren zestig werd de monumentale toegangshal onherkenbaar verbouwd. Ongeveer dertig jaar later werd het negentiende eeuwse ontwerp weer in ere hersteld.
