Per spoor naar Stadskanaal

Nadat het Stadskanaal in 1856, na bijna honderd jaar graven, Ter Apel heeft bereikt en de ontginning van de venen al een eind is voltooid, ontstaat er langs deze nieuwe vaarweg lintbebouwing en bedrijvigheid. Vervoer van goederen en personen vindt voornamelijk over het water plaats. Vooral bij de verlaten vestigen zich de winkeliers, herbergiers en barbiers. Tijdens het schutten van de schepen gebruiken de schippers en hun vrouwen de wachttijd voor het inslaan van boodschappen of een knip- of scheerbeurt. Ook de industriële ontwikkeling van de streek krijgt door het Stadskanaal een flinke impuls. Er vestigen zich twee aardappelmeelfabrieken die de oogst van de nieuwe landbouwgronden gaan verwerken. En waar gevaren wordt, zijn voor de scheepswerven ook opdrachtgevers te vinden.

Serieuze concurrentie voor vervoer over water ontstaat pas nadat in 1899 de Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij wordt opgericht. Initiatiefnemer voor de NOLS is de uit Winterswijk afkomstige textielindustrieel en Tweede Kamerlid Jan Willink, alias Spoor-Jan, die al aan de wieg heeft gestaan van andere spoorwegmaatschappijen in Overijssel en Gelderland. Rond 1905 worden de eerste rails gelegd voor een emplacement, bedoeld als eindpunt voor de lijn vanuit Zwolle via Emmen. Niet veel later vindt de opening plaats van de spoorlijn Stadskanaal - Assen.

Inmiddels is ook het stationsgebouw verrezen, passend bij de status van deze halte: een 2e klas type NOLS gebouw, een ontwerp van architect Eduard Cuypers. In de volgende jaren wordt er fors gewerkt aan uitbreiding van het spoornet. Er komen lijnen naar Delfzijl en Zuidbroek, het traject naar Gasselternijveen wordt verdubbeld en ook het stationsgebouw wordt twee keer zo groot. De exploitatie van de lijnen besteedt de NOLS uit aan de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS).

Stadskanaal Hoofdstation

Al bij de oprichting van de NOLS is er sprake van een lijn van Stadskanaal via Ter Apel naar Duitsland, maar pas in 1915 wordt de Groningsch-Drenthsche Spoorwegmaatschappij 'Stadskanaal-Ter Apel-Rijksgrens opgericht', kortweg STAR, die de lijn Stadskanaal - Duitse grens gaat realiseren. De lijn kruist nogal wat zijkanalen. Dat betekent de bouw van heel wat draaibruggen en bijbehorende brugwachterswoningen. In 1924 kan de STAR haar lijn naar Ter Apel openen. Stadskanaal is een belangrijk knooppunt geworden en door een tweede halte in het langgerekte dorp, wordt het station omgedoopt tot Stadskanaal Hoofdstation.

Triest is dan, dat de STAR-lijn nooit verder is gekomen dan de halte Ter Apel Rijksgrens: de aansluiting op het Duitse spoornet is van Duitse kant nooit gerealiseerd. Personenvervoer over deze lijn wordt dan ook in 1935 al weer beëindigd.

40 goederenwagons

Rond Station Stadskanaal vestigen zich verschillende bedrijven die voor de aan- en afvoer van grondstoffen en producten gebruik maken van het spoor. De Coöperatieve Strokartonfabriek 'Ons Belang' Stadskanaal; de kunstmesthandel van de familie Zwartsenberg, vlak achter het spoordok; Van Gend & Loos die de pakketpost per spoor verzorgt en later in de tijd natuurlijk Philips die, langs de STAR-lijn gelegen, in de 60er jaren speciale goederentreinen van wel 40 wagons laat rijden tussen Assen en de fabriek.

Door de verbetering van het wegennet en daardoor eenvoudiger vervoer over de weg is het spoorwegnetwerk in Noordoost-Nederland geen lang leven beschoren. De net opgerichte Nederlandse Spoorwegen neemt de NOLS-lijnen en de exploitatie daarvan in 1938 over. Na de Tweede Wereldoorlog slinkt het reizigersvervoer stukje bij beetje en worden sommige trajecten uitsluitend nog gebruikt voor goederenvervoer. Andere delen worden opgebroken. Voor het trotse hoofdstation valt het doek in 1979.

STAR

Het traject Musselkanaal - Veendam blijft nog het langst in gebruik. Maar ook dit spoorstuk wordt op 27 mei 1990 definitief gesloten en opbraak dreigt.
In 1992 wordt de Stichting Stadskanaal Rail opgericht, ook wel Museumspoorlijn STAR genoemd. De historische naam is terug, maar de doelstelling is anders, namelijk de spoorlijn voor het nageslacht bewaren als industrieel monument van de Veenkoloniën. En dat lukt prima, zeker als je kijkt wat er in de afgelopen 25 jaar bereikt is. Naast het veilig stellen van erfgoed, is de STAR ook een toeristische trekpleister van formaat geworden.

Collectie Groningen: uniformjas van de stoommachinist