Oude Pekela broeit. Het stinkende Pekelderdiep, de levensader van het dorp, houdt de gemoederen dag en nacht bezig. 'Het vuile water werpt een smet op Oude Pekela'. Burgemeester J.A.C. van Burg spuit keer op keer zijn ongenoegen in de raad. En het PvdA- raadslid G.J. Brunink sneert: 'Het diep ligt als een doodskleed over het dorp.'
Ongezuiverd lozen de strokartonfabrieken afvalwater in het diep, maar zelf kunnen de Pekelders er ook wat van. Ze kieperen emmers troep en ander huisraad in het kanaal. De laag vuil drijft als een dikke korst van twintig centimeter op het water. 'Het diep was vroeger het afvalputje en leek net een weiland. Groen van de smurrie. Als je er een lucifer bij hield, vloog het diep in brand', weet oud-schipper Daan de Haan uit eigen ervaring.

Op woensdag 17 september 1969 slaat het dorp alarm. Het water stijgt met de minuut en staat weldra tot de kruin. De volgende dag glijdt bij alle inwoners een protestbrief in de bus van de middenstand waarin opgeroepen wordt zaterdag de vlag halfstok te hangen als de Haagse staatssecretaris van CRM de voor acht ton gebouwde sporthal opent.
Maar die zaterdag loopt het protest uit de hand. Jongeren halen de vlaggen neer en smijten troep op de stoep van het gemeentehuis. De toon is gezet. En alsof Pekela al niet genoeg te verstouwen heeft, bereidt actieleider en CPN-voorman Fré Meis stakingen bij de strokartonfabrieken voor.

Een dag na dat jongerenprotest komen werknemers van Union bijeen in zaal Sasker. Zij stemmen unaniem in met een wilde staking op maandag. Hun eis: hetzelfde loon als elders in het land. In het noorden ligt het loon lager dan in de Randstad.
Union is de eerste fabriek die plat gaat; de andere volgen. De stakingen gaan de geschiedenis in als de 'rode maandagen.' Drieëntwintighonderd werknemers leggen tot 27 oktober elke maandag het werk neer.

Spook der revolutie

De media storten zich massaal op Oude Pekela. Camera's snorren. Pennen krassen. Stillen van de BVD (Binnenlandse Veiligheidsdienst, nu AIVD) noteren 'verdachte types'. Zij fotograferen als gekken en noteren opmerkingen en kreten van 'opvallende types'. Later neuzen zij in het gemeentehuis in dozen, op zoek naar namen bij foto's. Even woedt de Koude Oorlog in Oost-Groningen, even waart het spook der revolutie door de Veenkoloniën.

De sympathie voor de staking groeit. Vrouwen lopen met steunlijsten langs de deuren. Studenten uit de stad Groningen zwaaien met hamer en sikkel en weekbladen als Vrij Nederland en De Nieuwe Linie publiceren ongegeneerd het gironummer van het actiecomité. Op het hoogtepunt van de staking telt de penningmeester 90.000 gulden in kas voor de op hun loon gekorte werknemers. De studenten doen ook een duit in het zakje en halen 2600 gulden op. Geld dat hard nodig is om de monden van de stakers en hun gezinnen te voeden De vakbonden erkennen immers de staking niet en keren niets uit de stakingskas uit.

Juliana

Halverwege de 'rode maandagen' bezoekt op woensdag 8 oktober koningin Juliana Oude Pekela. Lang is haar komst geheim gehouden, bang als de autoriteiten zijn voor relletjes. Er gebeurt niets, Pekela vlagt uitbundig. De Winschoter Courant drukt zelfs kleurenfoto's af op de voorpagina, een unicum in krantenland voor die tijd. De vorstin laat haar hofauto stoppen voor strokartonfabriek Free en Co, wandelt naar het diep en snuift de melange van rotte eieren en groene drab op.

Volgens de scribent van de krant haalt de koningin haar neus op: 'Ze schudde bedenkelijk het hoofd toen zij oog in oog stond met dit open riool.' Meis (van 1962 tot1978 Statenlid) ontmoet de vorstin later op het provinciehuis en memoreert: 'Zij was zeer onder de indruk van de stank.' Als hij Kamerlid is (1971-1977) informeert zij volgens hem belangstellend hoe het staat met de vervuiling. Volgens Meis heeft Juliana 'haar invloed aangewend om Groningen te verlossen van de stank.'

Sfeer grimmiger

Het bezoek van de koningin heft op dat moment het conflict in de strokarton niet op. Met de dag wordt de sfeer grimmiger. Over en weer vallen er verwijten. Tussen vakbond en het actiecomité van Meis; tussen Kamerleden en Meis. Het PvdA Kamerlid Sake van der Ploeg (later burgemeester van Oude Pekela) fulmineert: 'Wat Meis doet is een misdaad. Als er rotzooi komt, verdwijnt hij weer en zit met het gat dichtgeknepen.'

De vakbonden voelen de hete adem in hun nek en gaan met de werkgevers om tafel. Bij de cao van 1970 slepen zij 30 gulden netto per week in de wacht. Op maandag 27 oktober gaan de stakers weer aan de slag. Amper tien jaar later is Pekela echter terug bij af: het diep is weliswaar schoon maar de laatste strobaan is dan stilgelegd.

De 'rode maandagen' inspireren werknemers van steenfabriek Strating actievoorman Meis in de arm te nemen bij hun staking in november. Twee weken lang leggen zij het werk neer, hetgeen directeur H.G. Strating, tevens voorzitter van de Industriële Kring Oost-Groningen, doet verzuchten: 'We leven hier op een vulkaan.'

Aan het eind van 1969 komt Fré Meis opnieuw in actie. De sigarenmeisjes van Champ Clark in Nieuwe Pekela roepen in december zijn hulp in. Zij eisen hetzelfde loon als hun mannelijke collega's. Het is de eerste vrouwenstaking in ons land. De vrouwen winnen. Hoe? Dat is een ander, volgend verhaal.