Groningen Stad

1815 tot 1945

Anda Kerkhoven (1919-1945): Pacifistische Rebel

In de laatste dagen van haar leven werden al Anda Kerkhoven’s vooroordelen over geweld, sadisme en oorlog bevestigd - ten koste van haarzelf. In het gevreesde Scholtenhuis aan de Grote Markt werd ze aan het eind van de Tweede Wereldoorlog wekenlang gemarteld, door zowel Nederlanders als Duitsers. Kerkhoven weigerde pertinent om andere verzetsstrijders te verraden. Op 19 maart 1945 werd ze aan de rand van een bos in Glimmen doodgeschoten door de Sichterheitsdienst. Haar stoffelijk overschot werd in een massagraf bij de executieplaats begraven. De ironie is wrang: Kerkhoven streed haar leven lang voor pacifisme, maar kwam zelf door grof geweld wreed om het leven.

Anda Kerkhoven (1919-1945): Pacifistische Rebel

Het voormalige clubhuis van Magna Pete aan de Herestraat, de studentenvereniging waar Kerkhoven lid van was. Foto: Sanne Meijer

Anda Kerkhoven werd geboren in Frankrijk, waar haar ouders op vakantie waren. Een bekende voorouder van Kerkhoven was de Nederlandse bankier Johannes Kerkhoven, die de Kerkhovenpolder in het noorden van de provincie Groningen stichtte. De beroemde roman Heren van de Thee van Hella Haase is gebaseerd op een aantal directe familieleden van Kerkhoven die op Java woonden. Haar vader had naast een rubberonderneming ook een theeplantage op West-Java, evenals de personages van Haase.

Van Batavia naar Groningen

Haar welgestelde afkomst maakte het mogelijk dat Kerkhoven in toenmalig Batavia geneeskunde kon gaan studeren. Tijdens haar studie vormde het onderdeel vivisectie (het snijden in levend weefsel) echter een problematische hindernis. In haar jeugd had Kerkhoven een enorme liefde voor natuur en voor dieren ontwikkeld. Zo was ze overtuigd vegetariër. Daarom weigerde ze deel te nemen aan de vivisectie examens. In Groningen was het echter mogelijk om geneeskunde te studeren zonder dierproeven uit te hoeven voeren. Daarom reisde Kerkhoven in 1938 vanuit Nederlands-Indië naar Nederland, om in Groningen haar studie voort te zetten.

Studeren, schrijven, tekenen, model

Eenmaal in Groningen werd Kerkhoven lid van de uitsluitend vrouwelijke studentenvereniging Magna Pete, om zo haar netwerk te kunnen verbreden. Magna Pete was destijds aan de Herestraat 52 gevestigd. Kerkhoven wierp zich op als schrijfster voor verschillende studentenbladen. De kritiek die ze kreeg was niet altijd even mals - zo werd een artikel waarin zij stelde dat bepaalde joden het antisemitisme in Duitsland over zichzelf hadden afgeroepen, fel bekritiseerd door haar medestudenten. Naast haar studie en schrijfwerk voor studentenbladen was ze ook een begenadigd tekenaar. Daardoor kwam ze in aanraking met allerlei kunstzinnige mensen uit Groningen. Eén van hen was De Ploeg-schilder Johan Dijkstra, die haar docent en mentor werd. Hij was onder de indruk van de Aziatische vrouw en portretteerde Kerkhoven meermaals. Kerkhoven werd een veelgevraagd model voor andere schilders en tekenaars.

<p>Anda Kerkhoven, geschilderd door Johan Dijkstra. Bron: Groninger Museum, foto Marten de Leeuw</p>

Anda Kerkhoven, geschilderd door Johan Dijkstra. Bron: Groninger Museum, foto Marten de Leeuw

Groep De Groot

Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog kwam Kerkhoven in contact met een groep verzetsstrijders die bekend zou komen te staan als groep De Groot. Die groep stond onder leiding van Gerrit Boekhoven en zijn vriendin Dinie Aikema. De groep De Groot richtte zich hoofdzakelijk op geweldloos verzet. Zo vervalsten documenten, verspreidden illegale krantjes en voedselbonnen en zochten onderduikadressen voor mensen die daar behoefte aan hadden. Kerkhoven fungeerde binnen de verzetsgroep hoofdzakelijk als koerier. In december 1944 werd de groep door een onbekende persoon verraden en vrijwel in zijn geheel opgerold. Op 27 december werd Kerkhoven door de Sicherheitsdienst opgepakt en opgesloten in het Scholtenhuis aan de Grote Markt.

Herinneren

Na de oorlog werd het lichaam van Kerkhoven opgegraven en eerst op de Noorderbegraafplaats en later op het ereveld bij Loenen herbegraven. Kerkhoven’s naam staat vermeld op een gedenksteen op het Broerplein in Groningen, en haar beeltenis is door haar vroegere leraar Johan Dijkstra verwerkt in een glas-in-lood raam van het Academiegebouw. In 2008 is, bij wijze van eerbetuiging, een planeet naar haar vernoemd.