Grensland

1576 tot 1594

De slag om Zoutkamp, sleutel tot de bevrijding van Groningen

Zoutkamp ligt op een strategische plek aan de monding van de Hunze, in de Middeleeuwen de belangrijkste verbinding tussen havenstad Groningen en de Noordzee. Door deze ligging heeft het dorp roerige tijden doorgemaakt.

De slag om Zoutkamp, sleutel tot de bevrijding van Groningen

Staatse troepen maken zich op voor de Slag om Zoutkamp tijdens een re-enactment in 2011. - Foto: Geert van Duinen

Wanneer het dorp Zoutkamp ontstond is niet met zekerheid te zeggen. Op de kwelderwal Garnwerd-Ezinge Zoutkamp-Panser leefden rond 500 voor Christus de eerste bewoners al. In de Middeleeuwen voorzag de zoutproductie door het graven van veen in het kustgebied in een belangrijke bron van inkomsten. De nederzetting de ‘Zoutkampen’, wordt echter pas in 1418 voor het eerst als dorp benoemd in een ‘clauwlijst’ waarin het recht tot rechtspraak wordt toegewezen aan Abelen Tammijnga van de Waelkemaheerd ‘to Soltcampum unde to Vleghum’ (Vleghum is de oude naam voor Vliedorp). Er was toen dus sprake van een dorp en bijbehorende heerden, boerderijen, van waaruit recht gesproken werd.

Schans

Het dorp komt pas echt volop in beeld in de Tachtigjarige Oorlog, waarin de Nederlanden zich wilden ontdoen van het juk van de Spaanse overheersing. De Spanjaarden hadden de stad en Ommelanden van Groningen in handen en bouwden in 1576 een schans bij de Zoutkampen om de Hunze, de aanvoerroute voor de stad Groningen, te beheersen. Het water was verboden gebied, de Groningers mochten zelfs niet meer op de Hunze vissen. De Ommelanden leden onder het Spaanse juk. Zij waren beslist niet spaansgezind, werden met harde hand onder de duim gehouden en bovenop alle belastingen moesten zij nog extra betalen om het armlastige Spaanse leger op de been te houden.

De Zoutkamper schans werd in 1585 door de Spanjaarden versterkt en voorzien van een uitkijkpost bij Houwerzijl. Er waren een kleine honderd man gelegerd. Maar in Friesland huisde stadhouder Willem Lodewijk van Nassau, die Groningen wilde bevrijden. Hij wist in 1589 een aantal schansen te veroveren. Niezijl was al (weer) in zijn bezit, in het voorjaar had hij Enumatil al genomen en ook aan de Dollardzijde kreeg hij op drie plaatsen voet aan de grond. De uitkijkpost ten spijt stak Willem Lodewijk ter hoogte van Houwerzijl de Hunze over en trok met een leger van 400 man op naar Zoutkamp, waar hij de schans aanviel en belegerde. Na een beleg van 5 dagen gaven de Spaansgezinden zich over.

Willem Lodewijk breidde dit strategische punt verder uit en versterkte het. Van daaruit kon hij, plunderend en brandstichtend, de bevrijding van Groningen voortzetten. Met de schansen in Niezijl en Enumatil en even later ‘De Opslag’ bij Kommerzijl beheerste hij een groot deel van het Reitdiepdal. In 1590 werd een tegenaanval ingezet om de Zoutkamper schans weer in Spaanse handen te krijgen, maar dat liep op niets uit. Van De Opslag bleef niets over, die had Willem Lodewijk gesloopt.

De schans in Aduarderzijl wisselde in de loop der jaren enkele keren op bloedige wijze van eigenaar, maar viel in mei 1594 definitief in handen van Willem Lodewijk. Nadat Maurits van Nassau hem vanuit Drenthe tegemoet kwam, belegerden zij samen begin juni de stad Groningen, die zich op 15 juli 1594 overgaf. De katholieke Spanjaarden waren overwonnen, het ‘Tractaat van de Reductie van Groningen’ op 23 juli getekend en Willem Lodewijk werd stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe.

Eind

De schans van Zoutkamp is nog eeuwenlang als strategisch gelegen punt onderhouden, aangepast en uitgebreid en heeft als zodanig meermalen dienst gedaan, tot hij in verval raakte en eind negentiende eeuw definitief werd afgebroken. Toch heeft het dorp daarna nog eenmaal als garnizoensplaats gediend. In de Tweede Wereldoorlog werden er weer Duitse soldaten gelegerd. Maar ook die zijn overwonnen.

<p>&#39;Plan van de Zoutkamp&#39; uit 1806. Duidelijk zichtbaar zijn de stellingen, &#39;casernes&#39; en zelfs een &#39;priv&eacute;&#39; voor de manschappen. - Kaart: Collectie Groninger Archieven (817-1453)</p>

'Plan van de Zoutkamp' uit 1806. Duidelijk zichtbaar zijn de stellingen, 'casernes' en zelfs een 'privé' voor de manschappen. - Kaart: Collectie Groninger Archieven (817-1453)

Collectie Groningen: Spaans wapentuig