Donderdagavond 23 mei 1968 voltrekt zich bijna een drama. Tijdens de opvoering van het historisch schouwspel rijdt graaf Adolf in de persoon van Jan Meindert Edzes zo woest het toneel op, dat het een wonder is dat hij niet nog eens gewond raakt. In galop komt hij onstuimig de feesttent binnenrijden en verliest zijn sabel bij een van de palen die de tent overeind moeten houden. De tamboers wijken verschrikt uiteen, maar gelukkig weet graaf Adolf zijn paard in toom te houden.

'Onstuimig schouwspel in tent,' kopt de Winschoter Courant de dag erna. Levensecht moet Edzes de stervende Adolf uitgebeeld hebben. De andere spelers acteren minder spectaculair, aldus de krant, maar oogsten niet minder succes. Het spel van de abt is ’wat onzeker’ en de rolvastheid is hier en daar wat zoek maar de nonnetjes van het St. Lucasziekenhuis maken veel goed. Zij zingen prachtig Gregoriaans.

De dag erop is de premièrekoorts verdwenen, al hangt iemand zijn jasje over een toneellamp en is het strijdtoneel even in het duister gehuld. Regisseur Harm Jan Tuin pakt flink uit met dit tweeënhalf uur durend schouwspel, een stuk in drie bedrijven. De meer dan twintig amateurs rennen van hot naar her en vermaken de toeschouwers tot de laatste minuut.

Trommelslager

Het spel duurt langer dan De Slag zelf in 1568. Want die is na twee uur gestreden. Tussen18.00 en 20.00 uur vinden in die korte tijd 1700 Spanjaarden en 50 Geuzen de dood. Zachtzinnig gaat het er niet aan toe. Graaf Adolfs paard slaat op hol. Hij belandt tussen de vijandelijke linies, wat hem meteen de kop kost. Zijn tegenspeler graaf Van Aremberg struikelt over een hek en wordt door een trommelslager onthoofd.

Broer graaf Lodewijk van Nassau verzint een list om de troepen van Filips II te verslaan en laat drie in plaats van twintig vaandels wapperen ten teken van zogenaamde zwakte. Zijn ruiters misleiden de Spanjaarden die uitgedaagd woest aanvallen en in de pan gehakt worden of verdrinken in het moeras.

Belediging

Driehonderd jaar later, in 1868, doen katholieken en protestanten De Slag nog eens fijntjes over. Niet met daden maar met woorden. Een standbeeld voor de protestantse graaf Adolf is een belediging voor 2/5 deel van het Nederlandse volk, zo beweert de toenmalige hoofdredacteur van dagblad De Tijd, pater J.W, Brouwers. Die bewering brengt vervolgens de AR-politicus mr. Groen van Prinsterer in stelling. Hij pleit voor een nationaal gedenkteken voor graaf Adolf en uiteindelijk krijgt de Belg Josef Geefs de opdracht, naar een ontwerp van Johan Egenberger. Ook die opdracht leidt tot een hevige pennenstrijd tussen klokkengieter Andries van Bergen en de Scheemder arts H.W. Hekman over de (on)zin om die opdracht aan een katholieke Belg te gunnen.

Hommeles

En weer honderd jaar later is het weer hommeles bij de herdenking. In de geest van de tijd, als hoofdsteden in brand staan, zoals tijdens de studentenrevoltes in mei 1968 in Parijs, smeden Groninger studenten een snood plan om zich als Spanjolen te vermommen en van de nepveldslag een echte veldslag te maken.

Als die actie het feestcomité ter ore komt, gelast men de reconstructie van De Slag af. Dat had achteraf niet gehoeven, want de studenten geven hun plan op. Niet uit eerbied voor prins Bernhard die tijdens het defilé van piekeniers en musketiers acte de présence geeft maar gewoon om een ordinaire reden: niemand van de studenten kan paardrijden.

De enige ’dissonant’ tijdens dat defilé is een eenzame fietser die doodleuk de beveiliging trotseert en langs het erebordes en prins Bernhard peddelt. Meer dan tienduizend bezoekers aanschouwen de parade, vier, vijf rijen dik staat het publiek in de straten van Heiligerlee.

De herdenking is een doorslaand succes. Het evenement kost een smak geld: 70.000 gulden maar het dorp zelf betaalt de 121 historische kostuums, zijnde 3000 gulden. Toch moet Ayolt Kloosterboer, landbouwer en voorzitter van het herdenkingscomité, aan de vooravond van 23 mei iets kwijt aan de verslaggever van de Winschoter Courant.

Het zit hem dwars dat de NTS, voorloper van de NOS, niet naar Heiligerlee komt om het feest te filmen. Hilversum geeft de voorkeur aan de landdag van het Gereformeerd Politiek Verbond (GPV, nu ChristenUnie). 'Misschien vinden ze dat interessanter,' bromt hij. Maar, zo voegt hij er met een geschiedkundige sneer aan toe: 'Vergeet niet dat bij Heiligerlee de vrijheid van Nederland was gemoeid. De Slag van 1568 was net zo belangrijk als de invasie van de geallieerden in Normandië in 1944.'