De eerste vermelding van Soltcampum stamt uit 1418. 'Kamp' betekende 'omheind veld' en vermoedelijk werd er zout gewonnen. Er woonde nauwelijks iemand, maar de plaats was wel van strategisch belang: Zoutkamp lag aan de monding van het Reitdiep in de Lauwerszee, de enige toegang tot Groningen vanaf de zee. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog bouwden de Spanjaarden er een versterking of 'schans', die ze in 1589 verloren aan Willem Lodewijk, die de schans veroverde tijdens de Slag om Zoutkamp.

Hoewel de plaats nog eeuwenlang officieel een militair fort bleef, verloor de schans aan betekenis en raakte hij in verval. Delen van de schans zijn nog altijd zichtbaar. In de 18e eeuw kwamen de eerste vissers er wonen. Langzaam maar zeker begon Zoutkamp een dorpje te worden; in 1756 stonden er 25 dicht op elkaar gebouwde huizen en de bewoners visten op schelvis en platvissen als bot, schar en schol. Een kerk kwam er pas in 1836, toen het dorp echt begon te groeien.  

Garnalendorp

Zoutkamp in de negentiende eeuw was een klein maar bedrijvig dorpje. In de haven lag een vloot van 25 vissersschepen en de veerdienst naar Schiermonnikoog vertrok vanaf de havenkade. De mannen visten, de vrouwen werkten in de fabrieken. Er waren twee kalkovens waar schelpen werden gebrand en er werd vis verhandeld, gerookt en gedroogd. Zoutkampers hadden de bijnaam 'schelleviskoppen' en hielden zich nauwelijks bezig met landbouw.  

Aan het einde van de negentiende eeuw werden grote stoomtrawlers ontwikkeld en dat betekende het einde van de traditionele 'beugvisserij' met lange lijnen en vishaken met aas. De Zoutkampers echter bleken inventief en verbouwden afgedankte reddingssloepen of beurtschepen om garnalen te kunnen vangen, een opkomend luxeproduct. In het dorp ontstonden garnalendrogerijen en hele gezinnen pelden de kleine beestjes aan de keukentafel. In de eerste helft van de twintigste eeuw was Zoutkamp een welvarend dorp. Tussen beide wereldoorlogen werd een groot haventerrein aangelegd en een visafslag gebouwd.

Modernisering

 Na de Tweede Wereldoorlog woei er een golf van modernisering door Zoutkamp. De twee grootste garnalenverwerkers, Heidema en Van der Ploeg, fuseerden in 1950 tot Heiploeg, dat decennia lang de grootste garnalenverwerker van Europa was. De oude dorpskern werd gemoderniseerd, waarbij in 1960 veel van de kleine vissershuisjes uit de 18e en 19e eeuw werden gesloopt. Dertien van deze huisjes vonden een nieuwe plek in het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. In een gerestaureerd Zoutkamper vissershuisje kunnen tegenwoordig toeristen overnachten.

Tegenslag

 Na de watersnoodramp van 1953 viel het besluit dat de Lauwerszee moest worden afgesloten, wat het einde van de Zoutkamper zeevisserij betekende. De vlaggen in het dorp hingen halfstok toen koningin Juliana op 23 mei 1969 de definitieve afsluiting bijwoonde. Toen ze later die dag een bezoek bracht aan Zoutkamp, keerden de inwoners de koningin de rug toe.

De Zoutkamper vloot, met de lettercode ZK, kreeg een nieuwe ligplaats bij Lauwersoog, net als de veerboot naar Schiermonnikoog. Nog altijd vissen Zoutkamper schepen naar garnalen, maar aan het Laange en Korte Heufd, de twee historische havenkades, liggen tegenwoordig plezierschepen. Het Visserijmuseum, gevestigd in een voormalige loods, eert het maritieme verleden van Zoutkamp.

Reportage

In het kader van WinterWelVaart 2015 maakte De Verhalen van Groningen een reportage over Zoutkamp. In 'Hoe overleef je een storm op zee?' gaat Bram Douwes in gesprek met oud-visser Betto Bolt.